Yazar:&nbsp;Birol Güven, Fütüristler Derneği Yönetim Kurulu Üyesi, Senarist, Yapımcı Geçmiş yaşandı bitti diye bir ön kabulümüz vardır. Bizi şimdiye ve geleceğe odaklayan da bu kabulümüzdür fakat durum aslında hiç de öyle göründüğü gibi değildir. “Şimdi” şu an yaşanmakta olduğu için, “gelecek” de henüz yaşanmadığı için sabit kalırken değişen tek şey “geçmiş” olarak çıkar karşımıza. Bunun açıklamaya muhtaç bir argüman olduğunun farkındayım; İnsanlar geçmişi sürekli yeniden inşa ederler, yeniden yazarlar hem de defalarca. &nbsp;Biz yetmişli yıllarda, seksenli yıllarda endüstri devrimini yere göğe koyamazdık. Tarih kitapları İngiltere’nin birkaç şehrinde başlayıp, önce Amerika’ya sonra da kıta Avrupa’ya yayılan bu devrimi, yapılan icatları, teknolojik gelişmeleri ve bu gelişmelerin insana sunduğu konforu ve dolayısıyla yaratılan refah toplumunu yücelttikçe yücelttirdi. Hatta Türkiye’nin geciktiğini, bu devrimi yakalayamadığını iddia edenler yıllarca dönemin mevcut iktidarlarını suçlarlardı ama sonra gördüler ki Endüstri Devrimi o kadar da masum bir şey değilmiş. İnsanın konforu için ihtiyaç duyulan enerji fosil yakıtlardan elde edilince çevre kirliliğinin ve küresel ısınmanın en önemli nedenlerinden biri olarak kabul edildi ve kartlar yeniden dağıtılmaya başlandı. Endüstri Devrimi vahşi kapitalizme, vahşi kapitalizm de tüketim toplumuna dönüştü. Bilinçsiz tüketim bilinçsiz üretimi de beraberinde getirdi ve dev şirketler dev büyüme hedeflerine daha devlerini ekleyerek dünyayı adaletsiz bir yer haline getirdi. &nbsp;Bu da daha önce yere göğe koyamadığımız refah toplumunu tekrar masaya yatırmamıza ve &nbsp; yaşanmış geçmişi yeniden inşa ederek, tarihi yeniden yazarak tüm değerlere farklı bir şekilde bakmamıza neden oldu. Çok değil 50 yıl önce çölün ortasına şehir kurmayı başarıyorlar diye alkışladığımız insanları bugün neden çölün ortasında şehir kurdunuz, neden doğayla inatlaşıyorsunuz neden bu kadar çok klima kullanıyorsunuz, neden bu kadar çok enerji harcayarak küremizin daha da ısınmasına neden oluyorsunuz diye suçluyoruz.Wright Kardeşler uçağı icat ederek isimlerini dünya tarihine altın harflerle yazdırmışlardı. İcatları 21. Yüzyılın başlarına kadar tarih kitaplarında dünyanın en büyük icadı olarak kabul edildi ama şu an uçaklar küresel ısınmanın nedenleri arasında neredeyse birinci sırada yer alıyor. Çevre ve İklim aktivisti Greta Tumberg rol model olmak amacıyla artık uçağa binmiyor, Amerika’ya gemiyle gidiyor. Uçağın tarihi yeniden yazılıyor. İnsanlık için çok faydalı bir icat zamanla çok zarar verici bir unsura dönüşüyor. Geçmiş hiç durmuyor, sahneden hiç inmiyor ve canlı bir organizma gibi geleceğimizi belirlemeye devam ediyor. Tarihte attığımız bazı adımlar için bugün geleceğimizden endişe edebilir hale gelebiliyoruz. Tarih her zaman baş rol, hiç bitmiyor, hiç servis dışı kalmıyor.Benim çocukluğumda plastik Allah’ın bir lütfuydu, kullan at. Dizel arabalar çok ekonomik, çok kullanışlıydı, bugün yasaklanıyor. Yarın başımıza geleceklerin sorumlusu dünün yıldızı olarak kabul edilen dizel motorlar olabilir deniyor. &nbsp;Çok değil neredeyse 20 yıl önce sigara içilmeyen, sigaranın reklamının yapılmadığı TV programı yok gibiydi. Şimdi yasak. Sigaranın tarihi son 5 yılda yeniden yazıldı. 20li yaşlarda cool gözükmemize, karşı cinsi etkilememize yarayan sigara geleceğimiz için en büyük tehdit oldu. Önce şükrettik sonra geleceğimizi etkilediği için beddua. Tarihi hep yeniden yazdık. &nbsp;Eğer girişimimiz başarısız olmuşsa büyük ihtimalle geçmişte yaptığımız bir hatadan kaynaklanmaktadır ya da geçmişte yapmadıklarımızdan. Dijital fotoğrafçılığa yatırım yapmayan Kodak, akıllı telefonlara yatırım yapmayan Nokia gibi. &nbsp;Daha güzel bir gelecek için keşke zamanı geri alabilseydik. &nbsp;Sosyal medyada yıllar önce yaptığımız bir paylaşım hem şu anımızı hem de geleceğimizi değiştirebiliyor. Bu olumlu olabileceği gibi olumsuz da olabiliyor. Arşiv affetmiyor. Tarih hep ensemizde. İlkokulda aynı sırayı paylaştığımız can arkadaşınızın çok çalışmak istediğiniz firmanın CEO’su olarak karşınıza çıkması sizin bugünkü girişiminizin geleceği için çok iyi olabilir ama yıllar önce aynı kıza âşık olup kavga ettiğiniz bir arkadaşınız yıllar sonra acilde sizin ameliyatınıza giren cerrah olarak karşınıza çıkması için aynı şeyleri söyleyemeyiz. Keşke Winston Smith gibi tarihin bazı bölümlerini silebilseydik. George Orwell’in 1984 romanının baş karakteri Winston Smith’in görevini hatırlarsınız. Smith Hakikat Bakanlığı’nda çalışmakta, partinin geçmişte yaptığı hataları silerek gizlemekteydi. &nbsp;Ah edebiyat sen nelere kadirsin.<img src="https://images.aposto.com/2023/9/5/1697182416774.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.41" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Tarihin değiştirilebilir olduğuna ilişkilerimizden de örnekler verebiliriz. Uzun yıllardır dostumuz olduğunu düşündüğümüz bir kişinin geçmişte yapmış olduğu bir şeyi bugün öğrendiğimizde önce onunla ilgili geçmişimizi yeniden gözden geçirir, sonra onunla geçmişimize ait her şeyi değiştirir ve onunla ortak tarihimizi yeniden yazarız. “Ne kadar aptalmışım, onu tanıyamamışım” cümlesi işte bu yeni tarih yazımından kalmıştır. Ve tabi ki bu yeni yazılan tarih de doğal olarak bizim onunla olan geleceğimizi de etkiler. Onunla bir daha görüşmeyiz, sevgiliysek ayrılırız, evliysek boşanırız. Önce âşık oluruz, sonra kurtulmaya çalışırız, yollarımızı ayırırız ama tekrar kaşımıza çıkacak diye endişe duyarız. Geçmiş ilişkilerimiz sadece bugünümüzü değil geleceğimizi de belirler. Ya da tamamen tersi de olabilir. Ona yıllardır haksızlık ettiğimizi düşünür ve büyük bir vicdan azabıyla onunla ilgili bütün düşüncelerimizi olumlu yönde değiştiririz. Keşkelerimiz iyikilerimiz hiç bitmez. On-off tuşu yok ki kapatıp açabilelim şu geçmişi.Sonuç olarak şunu demek istiyorum; geleceğimiz hep geçmişimizin gölgesinde olacak. Geçmiş ölümsüz bir canlı organizmadır. Siz ölseniz bile geçmişiniz ölmez, sizden sonra bile etkisini devam ettirir. Miras, geçmişten çok geleceğe ait bir kelimedir. Bize kalan miras geleceğimizi tasarlar. Hep olumlu değildir, borç da bir mirastır. Bütün gelecek tasarılarında, bütün gelecek ön-görülerinde, uz-görülerinde geçmişin izleri vardır. &nbsp;Geçmişimiz geleceğimizin peşini hiçbir zaman bırakmaz.<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Sevgili Okuyucularımız,Fütürist Bülten hakkındaki görüş ve önerilerinizi&nbsp;<a fr-original-style="" href="mailto:bulten@futurizm.org" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bulten@futurizm.org</a>'a e-posta atarak bizlere iletebilirsiniz.

Fütürist Bülten

“Şimdi” şu an yaşanmakta, “gelecek” henüz yaşanmadı, değişen tek şey “geçmiş”

Geçmiş Geleceğin Peşini Bırakmaz

Toplumsal Tarih

Osmanlı İmparatorluğu'nun Avrupa kapitalizmiyle tanışması sonucunda toplumsal kesimler de bu durumdan etkilenmiş ve toplumda genel olarak bir eşitsizlik meydana gelmiştir. Halep'te halk yoksulluk ve açlıkla mücadele etmiştir. 

19. Yüzyıl Sonlarında ve 20. Yüzyılın Başlarında Halep’te İktisadi Temelli Toplumsal Hareketlilikler: Açlık, Yoksulluk, Şiddet

Döngüsel ekonomi ile degrowth&nbsp;arasındaki bağlantı, her iki konseptin de daha az üretim ve tüketimi önceliklendirmesiyle başlıyor. Degrowth’a karşı yöneltilen eleştirilerin birçoğuna döngüsel ekonomi eleştirilerinde de rastlamak mümkün. Her iki konsept de sürdürülebilirlik ile iç içe geçmiş olsa da özellikle ekonomik büyüme odağında farklılaştıklarını söylemek gerekiyor. Ekonomik büyümenin ön planda olmadığı bir sistem kurgulamak, modern dünya düzeninde (dilerseniz kapitalizm vb. farklı tanımlar da kullanılabilir) karşılığı çok da olmayan bir amaç olabilir.Döngüsel ekonominin diğer konseptlerden ayrıldığı nokta sosyal ve çevresel etkilerin azaltılmasını amaçlarken, bugün yaygın olmayan fakat hayata geçirildiğinde farklı gelir modellerinin ortaya çıkmasına olanak tanıyacak R-stratejileri olabilir mi? Yoksa döngüsel iş modellerinin yaygınlaşması ve ürün sahipliğinin kullanıcıdan üreticiye geçmesi vb. uygulamalar ekonomik büyümenin devamlılığını sağlarken çevresel ve sosyal etkilere yenilerini ekleyebilir mi?Görüşlerinizi e-posta adresimiz, Linkedin veya Instagram hesaplarımız üzerinden bizimle paylaşın, hep birlikte tartışmamıza devam edelim.Benzer içerikler için Döngüsel Ekonomi <a fr-original-style="" href="https://link.apos.to/c/tvMFo_n5DKuu?c=Cwf8Iv05yztLBaoiFbyVo&sub=5e72a3e0e3019e60e9c0b091&s=web" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Instagram</a> ve <a fr-original-style="" href="https://link.apos.to/c/pS2F5Skh4zZi?c=Cwf8Iv05yztLBaoiFbyVo&sub=5e72a3e0e3019e60e9c0b091&s=web" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">LinkedIn</a> hesaplarını takip etmeyi unutmayın! Destekleriniz, yorum ve önerileriniz bizim için çok değerli. 😊

Döngüsel Ekonomi

Yeni çağı kasıp kavuran merkantilizm akımı yakın çağda yerini kapitalizme bıraktı. 1688’de İngiltere’de <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Muhte%C5%9Fem_Devrim" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Görkemli Devrim’in</a> (The Glorius Revolution) gerçekleşmesinin ardından 1712’de Thomas Newcomen buhar motorunu icat etti ve bütün dünyayı değiştirecek “sanayi devrimi” süreci başlamış oldu.Yükselen burjuvazi, girişimcilik ve çarkın dişlilerini yağlayan finans sektörü ile birlikte kapitalizm bütün dünyayı dönüştürüyor, değişime öncülük ediyordu. Başta İngiltere olmak üzere Batı Avrupa hızla sanayileşiyor, fabrikalar ve demiryolları bütün ülkeleri sarıp sarmalıyordu.Fakat dünyayı ve ekonomi tarihini tamamen değiştiren bu akım, kıyısından köşesinden dahi olsa o dönem dünyanın büyük güçlerinden biri olan Osmanlı İmparatorluğu’na uğramadı. Kimileri bunu Osmanlı’nın coğrafi keşif serüveninin gerisinde kalmış olmasına bağlarken, kimileri ise bunun kültür nedeniyle olduğunu savunur. Fakat benim düşüncem işin gerçeğinin oldukça başka olduğu yönünde.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Girişimciliğin eksikliği</h2>Öncelikle Osmanlı’da üretici ve tüccar sınıfının gücü hiçbir zaman Batı’daki kadar yüksek olmadı. Osmanlı devletinin uyguladığı provizyonizm ya da Arapçası ile iaşecilik politikası gereği üreticiden ziyade tüketicinin çıkarına önem verildi ve devlet politikaları bu anlayışa göre düzenlendi. Devlet, üreticinin kazanması adına değil, piyasada her daim istenilen miktarda ve istenilen fiyata mal bulunabilmesi adına uğraştı.Piyasaya giriş çıkış kesinlikle serbest değildi. Örneğin belirli bir ürünün üretimi adına piyasaya girmek istiyorsunuz diyelim. Bunu yapmak için mevzubahis ürün üreticilerinin loncasından izin almalıydınız ve olağanüstü bir durum olmadığı sürece lonca size bu izni vermezdi. Piyasada kaç adet üretici / kaç adet üretim tezgahı olduğu lonca tarafından denetlenir ve bu sayının loncanın belirlediği üst sınırın üzerine çıkmasına müsaade edilmezdi. Bu kısıtlama, lonca tarafından sektörde rekabetçiliği önlemek ve piyasada arz fazlalığını oluşmasını engellemek adına yapılırdı.Hasbelkader bir şekilde loncadan izin aldınız ve üretime başladınız diyelim. Yine de istediğiniz gibi üretim yapmakta özgür değildiniz. Lonca tarafından belirlenen bazı standartlar vardı ve ürününüzü bu standartlara göre üretmek zorundaydınız. Ayrıca ne kadar üretim yapacağınız da lonca tarafından belirlenirdi. Maliyeti düşürerek kâr elde etmeniz ya da fazla üretim yaparak sürümden kazanmanız mümkün değildi çünkü ürünleriniz lonca tarafından sık sık denetlenirdi. Ürününde kalitesizlik veya “hile” tespit edilen üretici kimi zaman fiziksel de olmak üzere ağır şekilde cezalandırılırdı. Hatta tarihte “kalitesiz” ekmek ürettikleri için idam edilen üreticiler görmeniz dahi mümkün.Ürününüze koyacağınız fiyat konusunda da özgür değildiniz. Her ürün için lonca tarafından bir fiyat ya da kâr marjı belirlenirdi. Belirlenen bu fiyatın üzerinde satış yapan üreticiler cezaya tabi tutulurdu. Yani Osmanlı’da bir üretici veya tüccar olarak ürünlerin piyasada bulunmasını sağlayan bir “devlet memurundan” pek bir farkınız yoktu. Ürünü nasıl üreteceğiniz, hangi maliyetle üreteceğiniz ve hatta kaça satacağınız dahi sizden önce belirlenmişti. Size bir tek ürünü piyasaya sürmek kalıyordu.Bu rekabetçilikten oldukça uzak ticari ortam nedeniyle Osmanlı’da girişimci sınıf hiçbir zaman tam anlamıyla güçlenemedi ve bu yüzden ülke, kendisini endüstri devrimine taşıyacak olan burjuvazi sınıfından mahrum kaldı.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sermaye birikiminin olmayışı</h2>Osmanlı’da büyük servetlere kavuşabilmenizin en önemli yolu devlet hizmetinde olmak yani devlete “kapulanmak”tı. Paşa olmak, Beylerbeyi olmak, Kazasker olmak size müthiş servetler kazandırabilirdi. Fakat siz ölene kadar.Devlet eliyle edinilen servet yine şahıs öldükten sonra devlet eliyle geri alınırdı. Ölen devlet adamının serveti, kendisi öldükten sonra müsadere edilerek devlet hazinesine geri aktarılır ve maktülün ailesine geçinebilmesi için maaş bağlanırdı.&nbsp;Bu uygulama sermaye birikiminin önündeki en önemli engellerden biriydi çünkü sermayenin sonraki nesle aktarımı dahi mümkün olmuyordu. Bu durum, servet sahiplerini yatırım yapmaktan da alıkoyuyordu çünkü bir anlamı yoktu. En nihayetinde kendilerini öldükten sonra malları müsadere edilecek ve hazineye aktarılacaktı.Bazı devlet adamları ailelerine para bırakabilmek için birtakım önlemler aldılar ve paralarını saklayabilmek adına vakıflar kurarak servetlerini bu vakıflara aktardılar. Böylece servetin bir sonraki nesle aktarımı mümkün olabildi. Fakat bu kurumlar şirket veya banka mantığıyla çalışmadığı için bu sermayenin üreticiye aktarımı sağlanamadı. Dolayısıyla ne burjuvazinin oluşumu sağlandı ne de üreticinin kullanabileceği finansal kaynaklar oluşturulabildi.

EXANTE

Osmanlı İmparatorluğu neden kapitalistleşemedi?

Kapitalist akım neden Osmanlı'ya uğramadı?

Yolu ekonomiden geçen tüm yaralı yürekler bilir, <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/John_Maynard_Keynes" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">John Maynard Keynes</a> diye bir 20. yüzyıl ekonomisti vardır, teorileri ve yaklaşımları hâlâ mühim görülür. Ben tabii tüm ekonomi derslerimi güç bela geçtiğimden kendisinin mihenk taşı sayılan makalelerine veya modellerine değil ufak tefek köşe yazılarına, denemelerine merak saldım. Bu yazılardan birinde (<a fr-original-style="" href="https://www.aspeninstitute.org/wp-content/uploads/files/content/upload/Intro_and_Section_I.pdf" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Economic Possibilities for Our Grandchildren</a>, 1930) Bay Keynes torunlarının kendisinden çok daha az çalışacağını iddia etmiş. 1930 ve 2030 karşılaştırıldığında haftalık çalışma saatinin düşmesi gerektiğini, çünkü bu noktaya gelene kadar gelişen teknolojiyle birçok işin otomatize olacağını anlatmış. Teknolojiyle ilgili öngörüsünde haksız sayılmaz rahmetli Keynes, kim ne derse desin, vazgeçemeyeceğim tek kişisel eşyam robot süpürgem.&nbsp;2030 yaklaşırken ABD'li medya kuruluşu NPR, Keynes’in torunlarını kısa <a fr-original-style="" href="https://www.npr.org/2015/08/13/432122637/keynes-predicted-we-would-be-working-15-hour-weeks-why-was-he-so-wrong" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bir mülakata</a> davet etmiş. Bu mülakatta torunlardan biri özetle şunu demiş: “Büyük dedemin tahminleri yersiz değildi ama insanların ne kadar hırslı olabileceğini hesaba katmamıştı.” Ben bu cevabı oldukça basitleştirilmiş buldum, çevremdeki kimsenin hırs yüzünden 35-40 saat çalıştığını zannetmiyorum. Antropolog David Graeber’ın duruma yönelik çok daha detaylı bir açıklaması var, kendisi bu konuya dair koca bir kitap yazmış: <a fr-original-style="" href="https://en.wikipedia.org/wiki/Bullshit_Jobs" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Bullshit Jobs</a>, Türkçe ismiyle <a fr-original-style="" href="https://www.everestyayinlari.com/kitap/tiriskadan-isler-david-graeber/405813" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Tırışkadan İşler</a>. Sevdiğim bir podcastte kitaba ayrılmış <a fr-original-style="" href="https://open.spotify.com/episode/3thSIUpZJGOhalaiCv0HsH?si=eaa4af6e55204481" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">tam bir bölüm</a> de var.&nbsp;Graeber özetle diyor ki, bu kadar teknolojik gelişmeye rağmen halen bu kadar çalışmamızın kültürel, politik, ve ekonomik; oldukça karmaşık sebepleri var. Yüz binlerce insanın haftada kırk saati kötü floresan ışıklarla aydınlatılmış plazalarda ekranlara bakarak geçirmesinin tek sebebi hırs olamaz. Anarşistliğiyle de bilinen Graeber, faturayı tabii ki kapitalizme biçiyor. Keynes teknolojik gelişmeleri öngörmüştü ama tüketim kültürünün ne hâllere geleceğini bilememişti diyor.Daha fazla oyuncak mı daha az çalışmak mı deyince kapitalizm çağının çocuklarının daha fazla oyuncağı nasıl da seçtiğinden, tüm iş modellerinin ve kültürel normların nasıl da 40 saat çalışan insanlar üzerine kurulduğundan bahsediyor. Sonra da kendi deyimiyle tırışkadan işlerin tanımını yapıyor. Sekreterlerden yazılımcılara birçok meslek erbabını inceliyor Graeber ama benim dikkatimi bir grup konusundaki gözlemleri çekiyor: 1950’den sonra ABD’de ve tüm dünyada büyüyen FIRE (finans, sigorta, gayrimenkul kelimelerinin ingilizce baş harfleri) sektörü. Bu kadar çok bankacıya, borsa simsarına, sigorta mümessiline ihtiyaç var mıydı diye soran Graeber’ı görüyor ve arttırıyorum: Birbirine çok benzeyen ürün ve servisleri A markasından değil B &nbsp;markasından alalım diye saatlerce çalışan bunca pazarlama ve satış uzmanına gerek var mıydı?Kuvvetle muhtemel ki düşüncelerimde önyargılıyım. Lisede eşit ağırlıkçıydım, lisansta özel sektörün cancağzı Boğaziçi Üniversitesi İşletme Bölümü'ndeydim, sınıf arkadaşlarımın pek çoğunun pazarlama ve finans işlerine geçişini, bu işlerde yükselişini izledim. Şimdilerde 20’lerinin sonunda olan bu arkadaşlarım nereden baksanız 6-7 yıldır, haftada 40 veya daha fazla saat çalışmakta. Kahramanmaraş depremlerinin ilk şokunu atlatınca herkese telefon açtım, herkesten değil ama hatırı sayılır bir çoğunluktan işlerinin anlamına dair sorgulamalar duydum. Kimi dostlarım büyük bir bunalımın pençesindeydiler, ülkenin bir köşesinde ölüm kalım savaşı verilirken bilgisayar başında Excel tablosu doldurmanın hiçbir anlamı kalmamıştı.Graeber kitabında bu gruba tetikçi* adını veriyor. Yeryüzünde tetikçilerin var olmasının tek sebebi bir başkasının tetikçi tutmuş olmasıdır, tüm ülkeler diğer ülkelerin ordularından korkarak kendine bir ordu kurar. Buna benzer şekilde pazarlama, halkla ilişkiler, iletişim guruları da biraz diğer şirketlerdeki benzer rollere misilleme olması adına işe alınmıştır. Bana sorarsanız, fena benzetme değil.Özellikle deprem sonrası dönemde sorularım oldukça yoğunlaştı: Neden çalışıyoruz, neden haftada 40 saat çalışıyoruz, hangilerimiz işimizde anlam buluyoruz, anlam bulamayanlar nasıl devam ediyor? Maddi imkânlarımızı kaybetmeden daha az çalışmanın veya kişilerin anlam bulduğu işlerde çalışmalarının etkilerine dair çalışmalara göz attım. Belki de en ilgi çekici olan <a fr-original-style="" href="https://www.bbc.com/news/business-57724779" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">geçtiğimiz on yılda İzlanda</a>’da süregelen haftada 4 gün çalışma deneyimi: Aynı maaşları aldıkları hâlde çalışma saatleri düşürülüp haftada 4 gün çalışan İzlandalı işçiler verimliliklerinden hiçbir not kaybetmemişler, hatta bazı sektörlerde verimlilik artışı bile olmuş. Ülkenin battığı falan da yok, yerli yerinde duruyor minik adamız.<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">David Graeber kadar kapsamlı bir işe kalkışamasam da tüm bu kafa yoruşlarım, okumalarım, araştırmalarım sonucunda meselenin Türkiye’deki yansımalarına bakmak isterken buldum kendimi. Bu dönem yazacağım yüksek lisans tezimde Türkiye'deki beyaz yakalıların işlerine atfettikleri anlama ve çalışma pratiklerine eğiliyorum. İşe güce dair dertleşmek ve anonimliğin tadına vararak şirket dedikodusu yapmak isterseniz, buyrun çalışmamın ilk adımı olan <a fr-original-style="" href="https://forms.gle/wWrznhxBZRBeCmBc8" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">çevrimiçi anketime</a>. Eşe dosta yaymaktan çekinmeyin.*Bu yazıyı yazarken kitabın Türkçesine erişimim yoktu, İngilizcesinde “goon” olarak geçen bu terimi Türkçeye “tetikçi” olarak ben çevirdim. Kitabın Türkçe versiyonunda farklı bir kelime kullanılmış olabilir.&nbsp;

20'lik

Aldı saatlerimi, verdi zulmü :/

Bana sosyal sınıfımın bir oyunu mu bu?

Amerikan Rüyası sosyo-ekonomik durumun, sınıfın, içine doğduğun standartlar ne olursa olsun hayatın daha iyi olabileceği, zenginleşebileceğin ve yeteneklerinin/başarılarının ödüllendirileceği bir standart ya da konsept olarak başladı. ‘Nereden nereye geldik’ tadında başarı hikâyelerinin özünde o vardı aslında. 1920’lerde, savaşın bitmesi ile Amerika’da ekonomi bir anda yükselişe geçti. Yılların ekonomik, sosyal, politik zorlukları bu savaş-sonrası dönemde kısa bir süreliğine geri planda kaldı. Bu dönemde de Amerikan Rüyası daha materyel bir şeye dönüştü. Rüya, kapitalist sistemin yörüngesine iyice girerek, sahiplenme ile bir tutuldu. Böylece de birçok dizi ve filmde gördüğümüz 1920’lerin rüyası bilincimize girdi. Neden bahsediyorum? Tabii ki beyaz çitler ile çevrelenmiş müstakil bir ev, bir araba, güzel bir iş ve geleneksel aile düzeni. Bu, bir süreliğine herkesin istediği şey oldu. Ekonomiden bağımsız anlamlandırması da çok zor değil. Ailelerin bölündüğü, yokluk ve korkunun yüksek olduğu bir dönemden çıkınca stabilite ve düzen aranan şeyler oluyor. Misal, pandemide ne kadar insan evlendi, düşünsenize. Böylece herkes için olanakların var olduğu düşüncesi bir anda alım gücüne dayanan daha zorlayıcı bir konsepte dönüştü.&nbsp;Yıllardır yeni nesillerin alım gücünün düşmesi, beklentilerinin değişmesi üzerine yazılar okuyoruz. Enflasyon, asgari ücretin hiçbir şeye yetmemesi, kiraların artması ile gelen barınma krizi, vergiler derken yeni nesil birçok farklı yerden çekiliyor. Parayı saklayabilmek, yatırabilmek, biriktirebilmek çok büyük bir ayrıcalık oldu. Hep öyleydi ama bu sene bu daha da hissedildi.World Economic Forum’da 2017 yılında yayımlanan bir <a fr-original-style="" href="https://www.weforum.org/agenda/2017/11/the-pursuit-of-happiness-how-the-american-dream-turned-into-greed-and-inequality/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">makale</a> değişen dünyayı ve kapitalizmi çok güzel özetliyor:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(250, 218, 196); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(250, 218, 196); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Kapitalizm refah seviyesini yükseltmekte çok başarılı oldu ama bunu dağıtma konusunda çok başarısız oldu. Günümüzde zenginliği ve fırsatları nüfusa dağıtmazsak, kapitalizm ve demokrasi modelimiz kendini yok edecek.”</blockquote>Üstünden kaç yıl geçmiş ve hâlâ ne kadar doğru. Alışılagelinmiş bazı sistemlerin değişen dünyaya, artan nüfusa ayak uydurması gerekiyor. Özellikle yeni nesil olan bizler, iş stresinin ve istihdam belirsizliğinin yükünü ayrıca çekiyoruz. Üniversite okumanın işe girişin anahtarı olarak görüldüğü dönemler çok geride kaldı. BBC’de yayımlanan bir <a fr-original-style="" href="https://www.bbc.com/turkce/articles/c87ynj1y540o" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">makalede</a> Z kuşağının maaşlarından mutsuz olduğu ve 18-24 yaş arasındaki grubun %59’unun ev alamayacaklarına inandığı paylaşılıyor. Bu sayı 29-34 yaş arası için %29’a düşüyormuş. Eee, nerede bizim beyaz çitli evimiz?Şimdi, benim ekonomi ile alakam az. Okulda ezberleyerek geçtiğim ekonomi dersimden benimle kalan en önemli şey Adam Smith’in ‘modern ekonominin babası’ olduğu, bir de arz ve talep teorisi. Onun dışında birçoğumuz gibi (umarım?) kişisel finansımı deneme, yanılma ve büyüklere sorma üçlüsü ile yönetiyorum. O yüzden bu yazıyı okurken sizlere şu hatırlatmada bulunmak isterim: bu yazı bir ekonomistin elinden değil, sosyal bilimcinin kaleminden çıkıyor. Sosyal bilimci dedim, o zaman hemen asıl düşünceme geleyim.Z-nesli, milenyumluların yediği sözel dayağı yemekten biraz kurtulmuş gibi gözüküyor. Kendimi avokado ve kahve tüketimlerinden, çalışma etiklerine ve kıyafet seçimlerine kadar laf yiyen bu nesilden çok uzak gördüğümü söyleyemem. Ama kanımız sanırım Z akıyor. Kendimi bir yere yerleştirmem gerektiğini düşünmeyerek devam ediyorum. Z kuşağı ne istediğini bilme, ya da en azından keşfetme yolunda ilerleme konusunda daha başarılıymış izlenimini ben dahil çoğumuza veriyor. Çalışkanız hem de çok, girişkeniz hem de sınır tanımayacak bir derecede ama bazı şeyleri de kabul etmiyoruz. Kimisi bunu şımarıklık olarak adlandırıyor, kimisi de değerini bilmek. Bunu dünyaya karşı ‘battı balık yan gider’ felsefesi ile yaklaştığımız için mi yoksa daha önce de belirttiğim gibi değişen dünyaya ancak böyle ayak uydurulabileceğini düşündüğümüz için mi yapıyoruz, bilmiyorum. İkisinin ortasında gibi. Aklıma hep Alıp Başını Giden’lerimizden <a fr-original-style="" href="https://aposto.com/s/62d92d23d02dfe0006e6a49a" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Emre Bilgin</a>’in dediği bir şey geliyor böyle durumlarda:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(250, 218, 196); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(250, 218, 196); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“İnsanlar belli bir saat mesai yaptıktan sonra kazandıkları para ile kendilerini tatmin etmek istiyorlar ama kazançlarının büyük çoğunluğunu vermek zorunda kalıyorlar. İnsanlar içlerindeki açlığı doyurmak zorunda ve bunun için uzun vadeli hazlardan ziyade kısa vadeli hazlara dönüp, yeme-içme sektörüne yöneliyorlar. ‘Ben kendime, telefon, kulaklık, cart curt alamıyorsam, doyururum kendimi, içki içerim o zaman ben de. Bunu yapacaksam kalitelisini yaparım,’ diyorlar.”</blockquote>Burada bahsettiğimiz şey alım gücünün düşmesi ile gelen bir tutunma ihtiyacı. 'Para biriktirsem de ev alamıyorsam, gezerim ben de abicim' diyoruz. Sanırım deneyim toplamayı bu dönemde stabilite arayışından daha fazla önemsiyoruz. Ölümlü dünya, diyoruz sonuçta. Ölümlüyü bırakın, dengesiz dünya diyoruz. Biz iyisi mi hayatı istediğimiz gibi yaşayalım diyoruz. Sakla samanı gelir zamanı sözüne cevabımız, ‘sakladık da ne oldu? Zamanı gelse de yetmiyor ki!’ gibi şeyler oldu.&nbsp;Bu aralar çevremde aydan aya yaşayan, şehri bırakan, doğaya dönen, gezen (ya da gezmeye çalışan), okuyan, yazan, çizen, çalışan, farklı farklı insan var. Evlenenlerin bile ‘evlilik kurumuna’ bakışı çok farklı geliyor ama bu başka bir günün konusu.Kısaca Amerikan Rüyası, bir rüyaydı, günümüzde öyle de kaldı. Rüyalara değil de, yaşamaya bakıyoruz. Mümkün oldukça.... Ya da belki de Amerikan Rüyası çatısı altında adlandırdığımız rüya da, değişen dünya ile evrildi, çevrildi, yeniden inşa edildi. Belirsizlikle başa çıkmak için de belli yapılardan kurtulmamız gerektiğine inandık. Bu da değişir. Elbet değişir. Belki çok yakında değişir.

Ya çalışalım tabii de…

Bir rüyaydı, öyle de kaldı. 

Yeni çağı kasıp kavuran merkantilizm akımı yakın çağda yerini kapitalizme bıraktı. 1688’de İngiltere’de <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Muhte%C5%9Fem_Devrim" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Görkemli Devrim’in</a>&nbsp;(The Glorius Revolution) gerçekleşmesinin ardından 1712’de Thomas Newcomen buhar motorunu icat etti ve bütün dünyayı değiştirecek “sanayi devrimi” süreci başlamış oldu.Yükselen burjuvazi, girişimcilik ve çarkın dişlilerini yağlayan finans sektörü ile birlikte kapitalizm bütün dünyayı dönüştürüyor, değişime öncülük ediyordu. Başta İngiltere olmak üzere Batı Avrupa hızla sanayileşiyor, fabrikalar ve demiryolları bütün ülkeleri sarıp sarmalıyordu.Fakat dünyayı ve ekonomi tarihini tamamen değiştiren bu akım, kıyısından köşesinden dahi olsa o dönem dünyanın büyük güçlerinden biri olan Osmanlı İmparatorluğu’na uğramadı. Kimileri bunu Osmanlı’nın coğrafi keşif serüveninin gerisinde kalmış olmasına bağlarken, kimileri ise bunun kültür nedeniyle olduğunu savunur. Fakat benim düşüncem işin gerçeğinin oldukça başka olduğu yönünde.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Girişimciliğin eksikliği</h2>Öncelikle Osmanlı’da üretici ve tüccar sınıfının gücü hiçbir zaman Batı’daki kadar yüksek olmadı. Osmanlı devletinin uyguladığı provizyonizm ya da Arapçası ile iaşecilik politikası gereği üreticiden ziyade tüketicinin çıkarına önem verildi ve devlet politikaları bu anlayışa göre düzenlendi. Devlet, üreticinin kazanması adına değil, piyasada her daim istenilen miktarda ve istenilen fiyata mal bulunabilmesi adına uğraştı.Piyasaya giriş çıkış kesinlikle serbest değildi. Örneğin belirli bir ürünün üretimi adına piyasaya girmek istiyorsunuz diyelim. Bunu yapmak için mevzubahis ürün üreticilerinin loncasından izin almalıydınız ve olağanüstü bir durum olmadığı sürece lonca size bu izni vermezdi. Piyasada kaç adet üretici / kaç adet üretim tezgahı olduğu lonca tarafından denetlenir ve bu sayının loncanın belirlediği üst sınırın üzerine çıkmasına müsaade edilmezdi. Bu kısıtlama, lonca tarafından sektörde rekabetçiliği önlemek ve piyasada arz fazlalığını oluşmasını engellemek adına yapılırdı.Hasbelkader bir şekilde loncadan izin aldınız ve üretime başladınız diyelim. Yine de istediğiniz gibi üretim yapmakta özgür değildiniz. Lonca tarafından belirlenen bazı standartlar vardı ve ürününüzü bu standartlara göre üretmek zorundaydınız. Ayrıca ne kadar üretim yapacağınız da lonca tarafından belirlenirdi. Maliyeti düşürerek kâr elde etmeniz ya da fazla üretim yaparak sürümden kazanmanız mümkün değildi çünkü ürünleriniz lonca tarafından sık sık denetlenirdi. Ürününde kalitesizlik veya “hile” tespit edilen üretici kimi zaman fiziksel de olmak üzere ağır şekilde cezalandırılırdı. Hatta tarihte “kalitesiz” ekmek ürettikleri için idam edilen üreticiler görmeniz dahi mümkün.Ürününüze koyacağınız fiyat konusunda da özgür değildiniz. Her ürün için lonca tarafından bir fiyat ya da kâr marjı belirlenirdi. Belirlenen bu fiyatın üzerinde satış yapan üreticiler cezaya tabi tutulurdu. Yani Osmanlı’da bir üretici veya tüccar olarak ürünlerin piyasada bulunmasını sağlayan bir “devlet memurundan” pek bir farkınız yoktu. Ürünü nasıl üreteceğiniz, hangi maliyetle üreteceğiniz ve hatta kaça satacağınız dahi sizden önce belirlenmişti. Size bir tek ürünü piyasaya sürmek kalıyordu.Bu rekabetçilikten oldukça uzak ticari ortam nedeniyle Osmanlı’da girişimci sınıf hiçbir zaman tam anlamıyla güçlenemedi ve bu yüzden ülke, kendisini endüstri devrimine taşıyacak olan burjuvazi sınıfından mahrum kaldı.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sermaye birikiminin olmayışı</h2>Osmanlı’da büyük servetlere kavuşabilmenizin en önemli yolu devlet hizmetinde olmak yani devlete “kapulanmak”tı. Paşa olmak, Beylerbeyi olmak, Kazasker olmak size müthiş servetler kazandırabilirdi. Fakat siz ölene kadar.Devlet eliyle edinilen servet yine şahıs öldükten sonra devlet eliyle geri alınırdı. Ölen devlet adamının serveti, kendisi öldükten sonra müsadere edilerek devlet hazinesine geri aktarılır ve maktülün ailesine geçinebilmesi için maaş bağlanırdı.&nbsp;Bu uygulama sermaye birikiminin önündeki en önemli engellerden biriydi çünkü sermayenin sonraki nesle aktarımı dahi mümkün olmuyordu. Bu durum, servet sahiplerini yatırım yapmaktan da alıkoyuyordu çünkü bir anlamı yoktu. En nihayetinde kendilerini öldükten sonra malları müsadere edilecek ve hazineye aktarılacaktı.Bazı devlet adamları ailelerine para bırakabilmek için birtakım önlemler aldılar ve paralarını saklayabilmek adına vakıflar kurarak servetlerini bu vakıflara aktardılar. Böylece servetin bir sonraki nesle aktarımı mümkün olabildi. Fakat bu kurumlar şirket veya banka mantığıyla çalışmadığı için bu sermayenin üreticiye aktarımı sağlanamadı. Dolayısıyla ne burjuvazinin oluşumu sağlandı ne de üreticinin kullanabileceği finansal kaynaklar oluşturulabildi.

18. yüzyılda İngiltere'de kömür ve buharın üretimde kullanılmaya başlanmasıyla doğan Sanayi Devrimi üretimi artırırken çok kalabalık bir işçi sınıfını ortaya çıkardı. İşçiler üretimden pay alamazken grev ya da oy kullanmak gibi siyasi ve sosyal haklardan mahrumdu. Çalışma koşulları ağır, saatleri uzun, ücretleri düşüktü. İşçi ölümleriyse zaiyattan ibaretti. 19'uncu yüzyılın ortaları dahi Karl Polanyi tarafından&nbsp;"makineleşme sayesinde sermaye sahiplerinin yaşam koşullarının iyileştiği, üretimi bizzat gerçekleştiren emekçilerin sefalete mahkûm olduğu, köleci toplum düzenine dönüşün zeminin hazırlandığı" bir dönem olarak tanımlandı.Sosyalist fikirlerin kökenini çok daha eski dönemlere götürmek mümkün olsa da 19. yüzyılın başında endüstriyelleşen kapitalizme duyulan tepki, sosyalizmin başı sonu belli bir ideoloji olmasını sağladı. Dünyaya ve tarihe sınıf çatışması gözlüğüyle bakan sosyalistler, kapitalizmin işçi sınıfının emeğini sömürdüğü gerekçesiyle yıkılması gerektiğini, toplumda siyasi ve ekonomik mutlak eşitlik sağlanmasını savundu. Bu yüzyılın sonuna doğru da sosyalizmin etkisiyle iş kazası ve sağlık sigortaları, emeklilik maaşı, sosyal sigorta programı gibi sosyal devlete doğru ilk adımlar atıldı.Sosyalizmin fikir babası olarak görülen Karl Marx, "Kapital" adlı eserinde kapitalizmin sosyalizmin bir ön aşaması olduğu ve sınıf mücadelesinin kapitalist toplumsal üretimden eşitlikçi sosyalizme yol açacağı öngörüsünde bulundu. Friedrich Engels ile kaleme aldığı "Komünist Manifesto'da" ise işçi sınıfının özel mülkiyeti ortadan kaldıracak ve üretim araçlarına el koyacak bir devrimle önce "proletarya diktatörlüğü" kurması, zamanla da sınıfsız toplum idealini gerçekleştirmesi fikrini ortaya attı.<img src="https://images.aposto.com/2022/8/3/1664381720755.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" alt="komünist manifesto" ratio="0.65" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">20. yüzyılın ilk çeyreğinde, 1917’de Çarlık Rusya'da Vladimir İlyiç Lenin önderliğinde gerçekleşen Bolşevik Devrimi sonucunda 1922'de Sovyetler Birliği kuruldu. Lenin'in sosyalizme en büyük katkılarından biri, devrimi örgütleyen ve sosyalist hükümeti sürekli kılan Komünist Parti modelinin oluşturulmasıydı. Tek parti kontrolündeki devletin ekonomideki dominasyonu, Josef Stalin döneminde daha da arttı. Stalin'in yönetimi, işçi sınıfının diktatörlüğü teorisinin uygulamada bugünün Kuzey Kore'sine benzer totaliter bir "şahıs diktatörlüğüne" döndüğü bir dönem oldu.<img src="https://images.aposto.com/2022/8/3/1664381808767.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" alt="sscb" ratio="1.50" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bu süreçte, devrimci sosyalizmin yanı sıra sosyal demokrasi ideolojisinin de emareleri belirdi. Anayasal sınırlar içinde demokratik yollarla sol politikaları hayata geçirmeyi savunan, totalitarizmi reddeden bu görüş sosyalizmin aksine özel mülkiyeti meşru görüyor, serbest piyasa ile devlet kontrolü arasında halk lehine bir dengeyi savunuyor, dünyaya sadece "sınıf" değil, "ulus" gözlüğüyle de bakıyordu.İki dünya savaşı arası dönemde yaşanan 1929 Buhranı ile ortaya çıkan ve devletin piyasaya müdahalesini meşrulaştıran, Sovyetler Birliği'nden yayılan sosyalizm dalgasının önünün kesilmesi amacı taşıdığı yorumları da yapılan Keynesyen iktisat teorisi&nbsp;de sosyal demokrasinin temel prensipleriyle örtüşüyordu.William Beveridge'in çalışanlardan katkı payı toplanması ve kaynağın işsizlere, hastalara, emeklilere ve dul kadınlara aktarılmasını öngören teorisi, modern sosyal devletin temelini oluşturdu. Dönemin ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt'in "İşsizlere devlet yardımı, hayırseverliğin ötesinde, bir sosyal görev olarak yapılmalıdır" sözüyle somutlaştırılan, "kapitalizmi insanileştiren" anlayışın batı ülkelerinde kabul görmesiyle İkinci Dünya Savaşı'nın ardından batıda devletlerin sosyal harcamaları arttı.Soğuk Savaş'ın sürdüğü yıllarda ABD liberalizmi, Sovyetler Birliği ise sosyalizmi sınırlarının dışına ihraç etme çabasındaydı. Bu dönemde Çin'de Mao Zedong önderliğinde Çin Komünist Partisi'nin tek karar ve yürütme mekanizması olduğu Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu. Orta Doğu'da, Latin Amerika'da, Doğu Avrupa'da da sosyalizmi benimseyen devletler var oldu.Geçtiğimiz haftalarda yaşamını yitiren Mihail Gorbaçov, Sovyetler Birliği'nde merkezi devlet planlamasında yapılan hatalar ve ABD ile rekabetin getirdiği zorluklar karşısında glasnost ve perestroika hamleleriyle sosyalizmi yumuşattı. Ancak bu politikalar da sosyalizmin ve Sovyetler'in ömrünü uzatamadı. Önce Polonya, Doğu Almanya, Çekoslovakya, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan'da halk ayaklanmalarıyla sosyalist yönetimler 1990'da yıkıldı. Bir yıl sonra da Sovyetler Birliği tarihe karıştı. &nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2022/8/3/1664381923681.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" alt="BERLİN DUVARI" ratio="1.89" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Soğuk Savaş'ın liberal demokrasilerin zaferiyle sona ermesi, kapitalizmin tek meşru sistem, liberal demokrasinin de tek doğru ideoloji olduğunun düşünüldüğü küreselleşme çağını başlattı. Francis Fukuyama'nın&nbsp;"tarihin sonunun geldiğini" iddia ettiği bu dönemde birkaç istisna ülke haricinde sosyalizm tamamen yok oldu. Neo-liberal akım güç kazandı, devletler özelleştirmelere, vergi indirimlerine ve sosyal harcamalarda kısıntılara gitti. Batı demokrasilerindeki sosyal demokrat hareketler de liberalizmin etkisi altına girdi. "Yeni sosyal demokrasi" olarak adlandırılan bu hareketin en büyük temsilcisi herhâlde, Irak işgalini savunan Birleşik Krallık Başbakanı Tony Blair oldu.Bu dönemde pasifleşen sol, 2008'deki finansal krizle "kendine geldi". Ekonomik krizle boğuşan vatandaşlar yerine finansal sistemi kurtarmaya yönelik hükümet politikaları, ABD'de Occupy Wall Street hareketini doğurdu. Beyaz yakalıların da "sınıf bilinci" edinmeye başladığı bu dönemde otomasyon sürecinin işsiz kitleler yaratacağı endişesi de ortaya çıktı. Pandemi döneminde alınan önlemlerin de ekonomiyi yavaşlatan, özellikle hizmet sektörünü devre dışı bırakan boyutu, devletlerin piyasaya müdahale etmesi ve vatandaşlarına destek sağlaması konusundaki beklentileri artırdı. Serbest piyasaya müdahaleyi kitleler gözünde meşrulaştırdı. "Büyük sıfırlama", "kapitalizmin restorasyonu" ya da "sorumlu/paydaş kapitalizm" gibi tartışmalar doğdu.Tüm bunların sonucunda ABD gibi kapitalizmin kalesi olan bir ülkede dahi Bernie Sanders'ın Demokrat Parti içinde yakaladığı rüzgâr "demokratik sosyalizmi” bir alternatif hâline getirdi. Brezilya gibi ülkelerde otoriterleşen sağ popülizme karşı sol popülist muhalefetler doğdu.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2022/8/3/1664381986376.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" alt="OCCUPY WALL ST" ratio="1.50" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Türkiye'de de Kemal Kılıçdaroğlu liderliğindeki CHP'nin kimlik tartışmaları sebebiyle uzun yıllar geri planda kalan sosyal demokrat ekonomi anlayışını halka yeniden anlatmasını ve yoksullaşan orta sınıflar arasında sosyal demokrat vaatlerin popülerleşmesini tüm bunlar ışığında değerlendirmek mantıklı olacaktır.

Spektrum

Sanayi Devrimi'nin çalışma koşullarına tepki olarak teorileşen sol, o günden bu yana dünya tarihini şekillendiriyor.

Marx'tan Sanders'a: Dünyada solun tarihi

Geçen haftalarda Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü'nden arkadaşımız ve meslektaşımız Meltem Ahıska'nın 2019 yılında Psikanaliz Yazıları dergisinde çıkmış bir <a fr-original-style="" href="https://pep-web.org/browse/document/PY.039.0097A" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yazısına</a> denk geldik. "Tırabzansız Düşünmek: Tutunmak/Tutunamamak" başlıklı bu yazı Ahıska’nın her zamanki çok akıcı ve berrak üslubuyla, soyut olanı anlatmanın zorluğunu hissettirmeden yazılmış. Bu makale, bizim de en çok öğrendiğimiz düşünürlerin başlarında gelen Hannah Arendt’in yakın zamanda çıkmış bir kitabının farkına varmamızı sağladı. 2018 yılında Jerome Kohn bir giriş yazısı da ekleyerek derlediği Thinking without a Banister: Essays in Understanding 1953-1975 başlıklı bu kitapta Arendt’in kimi farklı yerlerde daha önce basılmış, kimi de ilk kez basılan yazılarını, sunumlarını, söyleşilerini bir araya getirmiş.<img src="https://images.aposto.com/2022/5/6/1656169602821.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="0.66" width="550" alt=" Thinking without a Banister: Essays in Understanding" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Kitaba ismini veren ve Kohn'un kitabın epigrafı yaptığı "tırabzansız düşünmek" metaforu, 1972 Kasım'ında, yani ölümünden üç yıl önce, Kanada’da "Hannah Arendt’in Çalışmaları" başlıklı bir konferansta "kapitalizm konusunda nerede duruyorsunuz?" sorusuna verdiği cevabın içinde saklı. [Bu konferansta yapılan sunumlar üzerine anlattıkları, kendine yönelik sorulara verdiği cevaplar kitabın "Hannah Arendt üzerine Hannah Arendt" başlıklı bölümünde bir araya getirilmiş.]"Kapitalizm konusunda Marx’ın heyecanını paylaşmıyorum" diye başlıyor yanıtına Arendt ve "Komünist Manifesto kapitalizm hakkında yazılmış en büyük övgüdür" diye devam ediyor. [Biz kapitalizm değil de burjuvaziye yazılmış en büyük övgü diye yorumluyoruz Komünist Manifesto’yu ama bu iki pozisyon birbirine verimli bir tartışma mesafesi kadar yakın.] Marx tarihin belki de en çok okunan manifestosunda burjuvazinin devrimci gücüne methiyeler düzer bir anlamda. Arendt, Marx’ın kapitalizmin bir mülksüzleştirme (expropriation) süreci olduğunu gayet iyi anladığını ama sosyalizmin de bu mülksüzleştirme sürecini devam ettirdiğini belirtip şunu ekliyor: "Modern üretim süreci aslında tedrici bir mülksüzleştirme süreci. Dolayısıyla ben kapitalizm ile sosyalizm arasında bir fark olduğunu kabul etmiyorum."&nbsp;(856)[Burada Arendt’in tam olarak ne kastettiğini anlayabilmek için bizim "insanın kendine ait olana el konması" olarak anladığımız İngilizcedeki "expropriation" kavramıyla sıklıkla "mülksüzleşme" olarak çevrilen "dispossession" kavramları arasındaki farka dikkat çekmek önemli. Sosyalizmin ilk bakışta mülkiyete dayalı eşitsizliklere bir son vererek başka bir dünyanın kapısını aralıyor gibi görünmesini belki de sorgulamak gerekiyor. Sanayileşme pratikleriyle, çevresel tahribatlarıyla, özellikle köylülük-karşıtlığında cisimleşen farklı yaşam tarzlarına düşmanlığıyla, merkeziyetçi yönetim biçimleriyle sosyalizmde de kapitalizmde olduğu gibi insanlar kendilerine ait olanı kaybetmeye devam ediyorlar gibi düşünülebilir. Özellikle emek, zaman, yaratıcılık, alternatif hayat ve kolektif yaşam tarzları anlamında...]Sosyalizm ve kapitalizm arasındaki sınırları sorgulamaya bizi kışkırtan oldukça aykırı bir bakış bu tabii. Arendt’e göre kendisine çok bariz görünen bu ilişkinin tartışılmıyor bile olması, tırabzanlarını kaldırdığınızda insanların güvensiz buldukları düşünce yollarında yürümeyi istememelerinden kaynaklanıyor. Dolayısıyla bu tür ezber bozan fikirleri sıklıkla göz ardı ediyoruz ve üzerlerinde düşünme zahmetine katlanmıyoruz.Arendt’in “tırabzansız düşünmek” metaforu üzerine söylediklerini Ahıska’nın çevirisiyle aktaralım:"Şöyle başka bir şey var, Draenos, ‘bir zemin olmadan düşünmek’ demişti, benim bu denli zalim&nbsp;olmayan başka bir benzetmem var, bunu hiç yayımlamadım, kendime sakladım. Buna ‘tırabzansız düşünmek’ diyorum, Almancada Denken ohne Geländer. Hani merdivenleri inip çıkarken düşmemek için tırabzana tutunabilirsiniz ya, biz bu tırabzanı kaybettik. Kendime bunu söylüyorum. Ve aslında yapmaya çalıştığım da bu."Kaybedilen tırabzanlar neler? Modernlikle kaybedilenler mi? Yani gelenek, baskın inançlar, Tanrı’nın düzeni mi? Yoksa modernliğin içinden çıkardığı faşizmin yıktıkları mı? İkisi de var sanki. Savaş sonrası dünyada Aydınlanma’nın yerleştirmeye çalıştığı tırabzanlara da dayanılamıyor artık.<img src="https://images.aposto.com/2022/5/6/1656170060865.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="2.25" width="550" alt="Hannah Arendt" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Meltem Ahıska da yazısında bu metaforu ve Arendt’in "düşünmenin tehlikeli olduğunu inkar etmiyorum, ama düşünmemek çok daha tehlikeli" önermesini merkeze alarak düşünmek/düşünmemek ilişkisinden ve bir başkasıyla karşılaşmanın, bu karşılaşmanın etkisine açık olmanın öneminden söz ediyor. Bunu yaparken Arendt’in bir başka metaforuna dikkat çekiyor Ahıska. Arendt, totaliter rejimleri soğana benzetiyor. Lider bizim cücük dediğimiz soğanın ortasındadır bu rejimlerde ve böylece merkezden yönetir. Piramitle özdeşleştirdiği diktatörlükler ve otoriter rejimler gibi tepeden değil de içeriden. Ahıska çok güzel anlatmış Arendt’in totaliter rejimler üzerine düşündüklerini. Biz de doğrudan ondan aktarıyoruz:"Cücüğün etrafında katman katman sarmalanmış kesimler, örneğin profesyonel gruplar, parti yöneticileri, düzenin seçkinleri, medya, polis teşkilatı ve yargı yer alır. Soğanın kabuklarında olduğu gibi, bu katmanların bir yüzü içeri, bir yüzü de dışarı bakar. Bir katmanda söylenen ve yapılan her şey dışarıdaki katmanlara doğru bir normallik yaratma işlevi edinirken, içeri doğru bakan yüz hareketin en radikal taleplerini pekiştirmeye yöneliktir. Bu rejimde hiçbir şey sabit değildir; talimatlar, kararnameler, hükümler kimi zaman resmî olarak ilan edilmez bile. &nbsp;İnsanlar, bilmedikleri, anlamadıkları ve sürekli değişen talimatlara uyum göstermek zorunluğunu kabul etmiştir. Başkalarının deneyimlerine olduğu kadar kendi deneyimlerine de kayıtsızlaşmışlardır. Şiddet olarak algılanmayan bir şiddetin tesiriyle sürüklenirler. Bu sürüklenmeyi durdurabilecek bir iç ses ya da dışsal bir engel -gelenek, inanç, öğreti, ahlak, politik alan- kalmamıştır. &nbsp;İnsanlar, genelleşen kanılara bağımlı hâle gelirler.”&nbsp;İnsanlar bu hâl içinde düşünmeyi bırakırlar. Ahıska bugün dilimize dolanan, sık sık tekrarladığımız “aynen”, “sıkıntı yok” gibi sözlerde bu teslimiyetin izlerini yakalıyor. Kısacası tırabzanlara tutunmadan düşünmekten korkmamak, cücükten gelen talimatlara, genel kabullerin rahatlığına kapılmadan düşünmeye devam etmek üzerine düşünmek için hem Ahıska’nın yazısını hem de Arendt’in kitabını bir ara okumakta ciddi fayda var.

Zappa Zamanlar

Arendt ve "Tırabzansız Düşünmek"

Söyleşi: Alara DemirelBir aktivist ve performans sanatçısı olarak "Türkiye'de kadın olmak" senin için ne demek? Bu doğrultuda deneyimlerin nasıl şekillendi?Türkiye'de kadın olmak her şeyden önce sorgulanmak demek, attığımız her adım ve aldığımız her nefesin konuşulup tartışılacağı, emeklerimizin ve söylemlerimizin ıncık cıncık edileceği anlamına geliyor benim için. Örneğin güvende olmak istediğinizi söylediğinizde dahi önce tehlike altında olduğunuzu kanıtlamanız bekleniyor.&nbsp;Aktivizm ve performans sanatıyla uğraşmam kendime ve başkalarına bu güvenli alanı yaratmak isteğiyle şekillendi öncelikle. Kadınların en büyük sorunlarından bir tanesi güvenlik bu LGBTİ+'larla da kesişen bir nokta. Kendine güvenen, kendini yaşayan kadınları istemiyorlar ve ben de hem drag yaparak hem de söylem üreterek Arya'yı yaşatıyorum.Feminist aktivizm gündelik pratiklerine, üretimlerine ve metinlerine nasıl yansıyor? Kendini bu hareketlerin neresinde konumlandırıyorsun?Gündelik hayatımda belki de feminist pratiğin en çok yansıdığı yer kullandığım dil. Mesela cinsiyetçi, eril küfürlerin çoğunu hayatımdan çıkardım. Belli başlı ilkelerim var — şiddetsizlik, güç dinamiklerini okumak gibi. Her aktivistin bunlar konusunda benimle aynı düşünmediğini biliyorum tabii ki ve bir söylem üretimi açısından çeşitliliği de sağlıklı buluyorum.&nbsp;Dil, bizim dünyayla etkileşimde kullandığımız ve bilincimizi oluşturan yapı taşlarından, onu nasıl kullandığımız zihniyetimizi de şekillendiriyor.&nbsp;Uzlaşmacı olmaya, dinlemeye ve çözüme odaklanıyorum.&nbsp;Bunları söylediğimizde ya da kesişimsel feminist olduğumuzu belirttiğimizde insanlar bizi daha ılımlı bir feminizm noktasında konumlandırıyor ama aslında radikal bir yerde olduğumu da düşünüyorum.&nbsp;Neticede ikili cinsiyet sistemi, ataerki, cis-heteroseksizm gibi tanımların hepsinin kapitalizm ve emperyalizmle el ele olduğunu gözlemliyor, sorunun kökten çözülmesi gerektiğine inanıyorum. Sosyal demokrasi, adil bir emek sistemi ve kapsayıcı bir dünyada barış mümkün.&nbsp;Bence feminizmin böylesine kesişimsel olması da radikal bir fikir ve ben oradayım.<img src="https://images.aposto.com/2022/2/1/1646671216741.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.67" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Arya Zencefil<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">"Bugün de bununla ilgilenmeyeyim,"&nbsp;diyemediğimiz, gündemin özneleri olduğumuz günler geçiyor. Cishet dünyanın yarattığı yorgunluğa karşı kendine yarattığın dinlenme alanları var mı?Yakın bir zamanda bir süreliğine sosyal medyada aktivizmle ilgili gönderilere ara verdim, artık akıl sağlığım noktasında uğradığım zorbalıklar beni etkilemeye başlamıştı. "Twitter detoksu"m sırasında baya bir ses getiren — ki sesten kastım Twitter'daki sesli sohbet odalarında yaşandı — translarla alakalı gündemler başladı ve hatta günün trendlerine dâhil oldu. O gün "detoks"umu bozup tekrar söylem üretmem gerekti — "Gerekti," diyorum çünkü belli bir takipçi kitlesine sahip, söz üreten açık kimlikli bir trans kadın olarak topluluğuma karşı da sorumluluk hissediyorum.&nbsp;Sonrasında dinlenme sürecime devam ettim ve bugün, tekrardan iyi bir enerjiyle yayınlarıma devam ediyor, yazılar yazabiliyorum. Kendimize alan ayırmamız, esenliğimize dikkat etmemiz hayati önem taşıyor: enerjimizi önemli mücadelelere saklayabilmeliyiz ki dahası biz olmadan, biz zarar görürsek, kendimizi kaybedersek ve daha kötüsü olursa — o zaman amacımız boşa çıkar, biz yaşamak ve yaşatmak istiyoruz.&nbsp;O yüzden evet, dinlenebileceğimiz; esenliğimi geri toplayıp kazanabileceğim bir alan yaratma noktasında kitap okumaya tekrar başladım, oynayamadığım oyunları oynamaya ve hatta onlar hakkında da içerik üreterek ruh hâlimi toplamak üzerine benliğime vakit ayırdım.Trans Saatler'i hazırlıyor ve sunuyorsun. Temsil bağlamında nasıl dönüşler alıyorsun?&nbsp;Trans Saatler podcast'i uyum sürecim boyunca trans bir kadın olarak yaşadığım şeyleri topladığım ve natransların aklına gelmeyecek ya da üstüne biraz düşünmesi gereken farklar üzerine bir proje.&nbsp;Çıkış noktası gerçekten bir düğüne ve kınaya aldığım davet üzerine oldu. Daveti aldıktan sonra aklıma gelen ilk soru "Kınaya davet edilecek miyim?" oldu. Bazıları kınaları sevmez, gitmez de ama benim için bir anda bu, arkadaşlarımın beni olduğum gibi kabul edip etmediklerinin bir göstergesi hâline geldi. O kınada bana karşı takılanacak tavır, gelinin etrafında dönüp dönemeyeceğim, türkü söyletip söyletmeyecekleri üstüne düşündüm.&nbsp;Bir anda feminist bir gözle zaman zaman eleştirdiğimiz ve demode bulduğumuz o geleneklerin nasıl biz trans kadınlar için toplum gözünde bir imtihana dönüştüğünü anlatmak istedim. Yakın arkadaşım, ablam, UzayZuhal'e bunu anlattığım zaman o bu durumun ikililiğinin altını çizip bazı natrans ayrıcalıklarını daha önce fark etmediğini söyledi. Dedim ki "E o zaman ben bunları anlatayım!"&nbsp;İlk sezon bitmek üzere ve önemli bir gündelik, sesli tarih tuttuğumu düşünüyorum. Yıllarca trans sesler sansürlendiği için günümüz teknolojisi ve fırsatlarıyla sansürleri aşıp bizim hikâyemizi aktarabilmek harika bir duygu.

kapitalizm ile ilgili hikayeler