60 yıl önce bugün, 21 Şubat 1965’te ABD'de siyah özgürlük hareketinin önde gelen simalarından Malcolm X, failleri bugüne kadar tartışmalı kalan bir suikasta uğrayarak hayatını kaybetti. Toplumun en alt kesimlerinden gelip toplumsal ve düşünsel olarak çok çalkantılı bir hayatın içinde kendi yolunu açmaya çalışan Malcolm X, ölümünden sonra kurulan Kara Panterler’e esin kaynağı olduğu gibi bugün Black Lives Matter hareketinin dayanaklarından biri olarak etkisini sürdürüyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Malcolm Little’ın gençliği</h2>Malcolm Little, 19 Mayıs 1925’te Nebraska’da siyah kitleleri Afrika’ya dönmeye çağıran bir akıma yakınlık duyan Baptist rahibi bir babanın yedinci çocuğu olarak doğdu. Henüz altı yaşındayken babası, Ku Klux Klan'a yakın beyaz üstünlükçü bir örgüt tarafından tramvayın altına itilerek korkunç bir şekilde öldürüldü. Kocasının ani ölümünden çok etkilenen annesi, birkaç yıl sonra sinir krizi geçirerek akıl hastanesine kaldırıldı. Sekiz çocuğu ayrılarak farklı koruyucu ailelere ve yetimhanelere gönderildi.Malcolm, liseden ayrılıp ayakkabı boyama, tabak yıkama vb. gibi vasıfsız işlerde çalıştı, ardından Harlem'e taşındı ve burada önce küçük suçlara karıştı. Ardından 1942'den 1946'ya kadar çok sayıda uyuşturucu, fuhuş, yasa dışı bahis operasyonunun merkezinde yer aldı.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Malcolm’un 'X' olarak doğuşu</h2>1952’ye kadar hapishanede gece-gündüz tarih, felsefe, edebiyat alanlarında kitaplar okuyan Malcolm, “İslam Milleti”ne geçmiş olan kardeşlerinin "beyaz şeytan", Afrika-Amerikan tarihi ve İslam hakkındaki konuşmalarıyla aynı yola koyuldu. Onun yolculuğu, cihatçıların veya Kemi Seba'nın yolculuğuna benzer bir radikalleşme yolculuğunun tüm özelliklerini taşıyordu çünkü bu hem siyasi hem de dinî bir radikalleşmeydi.Kölelikten miras kalan soyadını terk edip yerine, Afrikalı atalarının isminin bilinmeyen karakterini gösteren X'i koydu. “İslam Milleti”ne katıldıktan sonra cemaatin kurucusunun ardından en önemli sima hâline geldi ve hatta ileriki yıllarda hocası Elijah Muhammed'i geride bıraktı. Sivil haklar hareketinin radikal bir sesi olarak öncü bir isim hâline geldi.&nbsp;“İslam Milleti”,&nbsp;siyah milliyetçiliğini ve ırk ayrımcılığını savunuyordu. Üyeleri Mekke’ye doğru değil kendi merkezleri Chicago’ya doğru namaz kılıyor, şahadet getirmiyor ve İslam'ın beş şartını uygulamıyorlardı. Bin kişilik örgüt, Malcolm X’in katılımını takip eden yılda dört-beş katına çıkmış; 60'lı yılların başlarında ise üye sayısı 50-75 bine ulaşmıştı.&nbsp;Elijah Muhammed, üyeler üzerindeki otoritesini onları dış dünyaya kapayarak sağlarken Malcolm X ise örgütün büyümesinin tek yolunun siyah toplumun gündelik mücadelelerine katılmakla mümkün olabileceğini söylüyordu. Bu da Müslüman olmayan siyah Amerikalıların sorunlarını da ele almayı gerektiriyordu ki örgütün kuruluş amacına ters bir husustu bu. Öte yandan Muhammed’in kapitalist ekonomiye uygun, siyahlara ait bir strateji (çamaşırhane, restoran, kuru temizleme, fırın, berber gibi ticari işletmeleri vardı) geliştirme hedefi ile Malcolm X’in stratejisi de uyuşmuyordu.&nbsp;60'lı yılların başlarında hocasının özel hayatının “Millet”e tavsiye ettikleriyle pek uyuşmadığını gören Malcolm X, iyiden iyiye hayal kırıklığına uğramıştı.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Bir başka doğuş: Hacı Mâlik eş-Şahbaz</h2>Böylece Malcolm X, Sünni İslam'a daha yakın bir tavır takındı; sosyalizm ve babasının da yakın olduğu Pan-Afrikanizm'in öne çıktığı daha enternasyonalist bir yaklaşım benimsedi. 1964’te Hac ibadetini yerine getirdi ve Hacı Mâlik eş-Şahbaz ismini aldı (daha önce de Şahbaz mahlasını kullanmıştı).&nbsp;Bu vesileyle Pan-Afrikanizm'in öncülerinden Kwame Nkrumah’la Gana’da görüştü. 19 haftalık bu Afrika seyahati&nbsp;ABD’deki siyahların mücadelesinin Üçüncü Dünya'nın ezilen halklarının kurtuluş mücadelesiyle birlikte ele alınması gerektiği kanısını güçlendirdi. 1964 Martı'nda Organization of Afro-American Unity (OAAU) adıyla laik bir örgütlenmeye girişti. İslam Milleti’nin İslam dünyasının dışında olduğunu ve gerçek mücadelelerde mevcut <a name="_GoBack" target="_blank" fr-original-style="" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;"></a>olmadığını belirtti.Malcolm X’in geçirdiği evrimin en belirgin örneklerinden biri Aralık 1963’te Birleşmiş Milletler’e konuşma yapmaya gelecek olan Ernesto Che Guevara’yı OAAU toplantısında konuşmaya davet etmesiydi. Che Guevara, bunu Amerikan iç siyasetine müdahale olacağı için kabul etmediyse de Birleşmiş Milletler'deki yeni sömürgeciliğe karşı sert konuşmasında ele aldığı konular Malcolm X’in sözü edilen OAAU toplantısındaki konuşmasının ana temalarını oluşturdu.&nbsp;Kürsüye çıkan Malcolm X “Bizler devrimci bir dünyada ve devrimci bir çağda yaşıyoruz” diye söze başladı. Bu sözler, elbette yalnız İslam Milleti için değil ileriki yıllarda suikasta dahil olduğu kesinleşen FBI için de alarm zillerini çalıyordu. Malcolm X, İslam Milleti’nin savunduklarından, genel olarak siyahların sivil haklar mücadelesine ve oradan da insan haklarına radikal bir geçiş yapmıştı. Artık onun için ırkçılık, bütün insanlığın sorunuydu.&nbsp;Afrika ve Ortadoğu seyahatinden dönüşünde İslam Milleti ile zaten zayıflamış olan ilişkileri tamamen koptu. Ardından önce 14 Şubat’ta evi kundaklandı, sonra da 21 Şubat'ta New York'ta katıldığı bir toplantıda üç kişi tarafından 21 yerinden yaralanarak hayatını kaybetti.Suikastın ardından İslam Milleti’ne üye üç kişi mahkum olduysa da yıllar sonra yapılan araştırmaların da gösterdiği üzere bunlardan ikisi masumdu. FBI ve New York Polis Teşkilatı'nın meseleden haberdar olduğu, ancak muhbirleri ve gizli polisleri kayırmak için ellerinden geleni yaptıkları da sonradan anlaşıldı.

Yerel ve uluslararası gündemi yakalamak için bir başucu kaynağı; her hafta seçim dosyaları, kamuoyu araştırmaları, analizler ve Son Düzlük podcastle yayında!

Türkiye'yi yakala, dünyayı anla.

Spektrum

60 yıl önce bugün, 21 Şubat 1965’te ABD'de siyah özgürlük hareketinin önde gelen simalarından Malcolm X, failleri bugüne kadar tartışmalı kalan bir suikasta uğrayarak hayatını kaybetti. Toplumun en alt kesimlerinden gelip çalkantılı bir hayatın içinde kendi yolunu açmaya çalışan Malcolm X, ölümünden sonra kurulan Kara Panterler’e esin kaynağı olduğu gibi bugün Black Lives Matter hareketinin dayanaklarından biri olarak etkisini sürdürüyor.

60. yılında Malcolm X suikastı ve perde arkası

Sırbistan’da öğrenciler, ülkenin yakın tarihi boyunca toplumsal değişim ve adalet arayışında üç kez öncülük üstlendi. Dünya 1968'de gençlik hareketleriyle ve özgürlük arayışlarla çalkalanırken Tito Yugoslavyası’nda Belgrad’ı altı gün boyunca salladılar. 1990’larda kentlerde ve kasabalarda savaşa ve rejime karşı gösteriler düzenlediler. Bunların en sert olanı, 1996’daki hileli seçimlere karşı Belgrad başta olmak üzere bir dizi kentte sokakların işgal edilmesiydi.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu kez kıvılcımı çakan ise 1 Kasım 2024’te Novi Sad tren istasyonunda sundurmanın çökmesi sonucu 15 kişini ölmesiydi. Avrupa’nın uzun süredir görmediği yoğunluktaki bu gençlik hareketi, sonuç itibarıyla başbakanın istifa etmesini sağlasa da gençlerin talepleri aslında çok daha kapsamlı.</li></ul><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Novi Sad ve sonrası</h2>1 Kasım 2024'te halk, ülkenin ikinci büyük kenti Novi Sad'ın merkezindeki tren istasyonundaki beton sundurmanın çökmesi sonucu 14 kişinin öldüğü (sayı daha sonra 15'e çıktı) ve en az üç kişinin sakat kaldığı haberiyle şok oldu. Öte yandan bu, Sırbistan'ın yakın zamanda gördüğü ilk kaza değildi. Ülke bir helikopter kazasını, Krušik fabrikasında, Resavica madeninde, Doljevac gişesinde, Dubona, Mali Orašje ve Belgrad'daki toplu cinayetlerde hayatını kaybedenleri görmüş; sadece bir ay önce Sırbistan Cumhuriyeti Ordusu'na ait zırhlı bir aracın üç çocuklu bir aileyi ezdiği haberiyle sarsılmıştı.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Halk, hesap sorulmasını özlemişti. Novi Sad felaketi, büyük skandalların çoğunlukla cezasız kaldığı bir ülkede kurumsal çürümenin sembolü hâline geldi.</li></ul>Ülke çapında protestolara ve büyük sivil itaatsizlik eylemlerine öncülük eden öğrenciler sokaklara döküldü ve "15 can için 15 dakika sessizlik" sloganıyla gösteriler başlattı. Hareket hızla yayılarak 150'den fazla şehir ve kasabada yüz binlerce insanı kendine çekti. Sayısal olarak bu protestolar, 2000 yılında Miloseviç'in devrildiği 5 Ekim devrimini geride bıraktı.Yetkililer, bu baskı karşısında Novi Sad faciasıyla ilgili olarak eski Ulaştırma Bakanı Goran Vesić de dahil olmak üzere 13 kişiye karşı soruşturma başlattı. Ancak bu hamle de protestolardan yükselen sesleri susturmadı çünkü protestocuların trajedinin nedeni olduğunu söyledikleri yolsuzluk sorunu görmezden gelinmişti. 22 Aralık'ta Sırbistan tarihinin en büyük mitinglerinden biri düzenlendi.Bununla birlikte:&nbsp;Yaklaşık 3 bin 500 üniversite öğretim görevlisinin öğrencilerin taleplerini destekleyen açık bir mektuba imza atması da protestolara ivme kazandırdı. Toplantıya Sırbistan Bilim ve Sanat Akademisi başta olmak üzere Sırbistan'ın her köşesinden profesörler, dekanlar ve rektörler katıldı. On binlerce ilkokul ve ortaokul öğretmeninin daha yüksek ücret talebiyle greve gitmesi ve ülkede eğitimin neredeyse tamamen durmasıyla hareket daha da büyüdü.Cumhurbaşkanı Vučević ise 14 Ocak'ta bir başka kaçamak yola başvurdu: Cumhurbaşkanlığı konusunda istişari bir referandum. Öğrenciler ise referandumu Vučević'in kendi lehine kullanabileceği bir başka boşluk olarak görüp reddettiler.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Hükümetin öğrencileri "yabancı ajanlar" olarak gösterme çabası başarısız oldu. Aynı şekilde, onları Maidan 2.0’ın "propagandacıları" ve Gürcistan protestolarının destekçileri olarak tanıtan Rus dezenformasyonunu yansıtma girişimi de karşılık bulmadı.</li></ul>24 Ocak’ta genel grev ilan edildi. Yol kapatma eylemleri, yürüyüşler ve oturma eylemleri, Sırp İlerleme Partisi'nin 2012'de iktidara gelmesinden bu yana karşılaştığı en büyük zorluklardan biri oldu.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Kuşaklar arası uçurum</h2>Protestolar, Vučević'e karşı artan hoşnutsuzluğun ve yıllardır etkisiz kalmış bir rejime karşı biriken hayal kırıklığının mantıksal sonucu olsa da bu halk ayaklanmasının kendine has bir özelliği var: Kuşaklar arası uçurum.&nbsp;Bu eylemler; siyasete, tarihe ve iktidara farklı bir bakış açısıyla yaklaşan Z Kuşağı'nın Sırbistan'daki ilk isyanı oldu. Geleneksel siyasi mücadelelerle özdeşleşmeden bu kitlesel öğrenci hareketi, ülkenin irili ufaklı yerleşim yerlerine yayılarak 28 Ocak'ta Novi Sad'ın eski belediye başkanı Başbakan Miloš Vučević'i ve mevcut belediye başkanını istifaya zorladı ve Sırbistan hükümetini devirdi.Ardından hükümet, demiryolunun yeniden inşasına ilişkin belgelerin bir bölümünü daha yayımladı. Uzmanlar bunun bir fark yaratmadığını söylüyor zira İnşaat Fakültesi daha önce ihmal ve eksikleri tespit etmişti. Vučević, daha sonra tutuklanan ve gözaltına alınan herkes için af imzaladı. Ancak hem öğrenciler hem de daha önce tutuklanmış vatandaşlar, "Yeterli değil" dedi. Öğrenim ücretlerinin yarıya indirileceği duyuruldu ancak öğrenciler şu soruyu sormaya devam ediyor:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9);" style="color: rgb(9, 9, 9); margin: 0px 0px 1em; border-left: 2px solid rgb(94, 53, 177); padding-left: 5px; box-sizing: border-box;">"Sorumlular nerede, ne zaman hapse girecekler?"</blockquote>Açık olan bir şey var: Sırbistan, 2000 yılından bu yana gördüğü en büyük vatandaş hareketiyle karşı karşıya. Bu hareket, hem içerideki yolsuzluklara hem de uluslararası ekonomik baskılara meydan okurken kent ile kırsal bölgeler arasındaki uçurumu kapatmada da son derece başarılı. Bunun somut bir siyasi değişime varıp varmayacağını ise zaman içinde göreceğiz.Öğrencilerin talepleri, özünde kurumların tarafsız ve kesintisiz çalışmasını, suç eylemlerinin cezalandırılmasını ve bireylerin güvenliğinin sağlanmasını kapsıyor. Bu talepler, daha önce güvenli ve sağlıklı bir kentsel ve kırsal çevre, adil seçim koşulları, daha iyi yaşam ve çalışma koşulları için mücadele eden birçok yerel grup ve ulusal platformun talepleriyle örtüşüyor. Bu ortaklaşma da taleplerini stratejik olarak askıya alan ancak vazgeçmeyen öğrenciler ile diğer gruplar arasında bir işbirliğinin gelişmesine olanak tanıyor.

Sırbistan’da öğrenciler, ülkenin yakın tarihi boyunca toplumsal değişim ve adalet arayışında üçüncü kez öncülük üstlendiler. Bu kez kıvılcımı çakan ise 1 Kasım 2024’te Novi Sad tren istasyonunda sundurmanın çökmesi sonucu 15 kişini ölmesiydi. Avrupa’nın uzun süredir görmediği yoğunluktaki bu gençlik hareketi, sonuç itibarıyla başbakanın istifa etmesini sağlasa da talepleri aslında çok daha kapsamlı.

Sırbistan'da protestolar devam ediyor: Öğrenciler ne istiyor?

Gelecek yıl bağımsızlığının 200. yılını kutlayacak olan ve bu 200 yıla 190 darbe ve darbe girişimi sığdıran Bolivya, 2025 seçimlerinin arifesinde birkaç saatlik başarısız bir darbe girişimine daha sahne oldu.Latin Amerika'nın 12 milyonluk bu yoksul ülkesi, çok zengin bir siyasal tarihe sahip. 1952’de kıta tarihindeki ilk ve tek işçi devrimi bu ülkede yaşandı. 1967’de Ernesto Che Guevara, Bolivya’da öldürüldü. Nüfusun üçte ikisini oluşturan yerlilerin siyasete ağırlıklarını koymaları ise 90'lı yıllarda başladı ve 2005'te ilk kez bir yerlinin, Evo Morales'in başkanlığa seçilmesiyle zirve noktasına ulaştı. Yani yerli hareketi başta olmak üzere, iktidarın neredeyse tamamen toplumsal hareketler tarafından belirlendiği bir ülkeden bahsediyoruz.&nbsp;Amerikan eğitiminin etkisi altında siyasette rol oynamaya istekli bir ordu, başka Latin Amerika ülkelerinde olduğu gibi Bolivya'da da etkin, fakat sokak ve güçler ilişkisi onlarca yıldır askerlerin siyasete karışmasına cevaz vermiyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Beklenmeyen darbe girişimi</h2>Haberlere de yansıdığı gibi, 2022’de mevcut başkan Luis Arce tarafından ordu komutanlığına atanan&nbsp;Juan José Zúñiga, 26 Haziran günü öğleden sonra saatlerinde düzensiz güçler ve tanklarla başkanlık sarayının bulunduğu başkent La Paz’ın merkezindeki Murillo Meydanı'na girdi.&nbsp;Zúñiga, yasama ve yürütmenin işine son verdiğini ilan ederek, 2019 hükümet darbesine katılan askerlerin ve aralarında Luis Fernando Camacho Vaca ve Jeanine Áñez gibi muhaliflerin de bulunduğu “siyasal tutukluların” serbest bırakılacağını, yeni bir hükümet kuracağını ve Evo Morales’in de başkanlığa aday olamayacağını bildirdi.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ancak on yıllar boyunca militarist sağ tarafından yönetildikten sonra demokratik ve sosyal haklar alanında önemli adımlar atan, toplumsal hareketlerin bu denli canlı olduğu bir ülkede girişilen kısır darbe, belli ki hapisteki&nbsp;2019 darbecilerini dahi şaşırtmıştı ki onlar bile darbeden yana bir tutum geliştirmediler; hatta “demokrasi ve hukuk devletinin savunulması” çağrısında bulundular. Arjantin Başkanı Milei’nin temkinli suskunluğu bir tarafa bırakılırsa bölgedeki diğer hükümetler de darbe girişimine karşı çıktılar.</li></ul>Birkaç saat sonra Luis Arce Catacora, başkanlık sarayından (<a fr-original-style="" href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Casa_Grande_del_Pueblo" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Casa Grande del Pueblo</a>) üç kuvvet komutanlığında değişikliğe giderek yeni bir yüksek komutanlık yönetimi oluşturduğunu bildirdi. Yeni başkomutan José Wilson Sánchez, birliklerin hemen geri çekilmesini emretti ve Plaza Murillo boşaltıldı.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2024/6/1/1719852095578.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.69" width="550" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Darbe girişimi sonrası Bolivya Başkanı Luis Arce. Fotoğraf: APBirkaç saatlik darbe girişimi sırasında, halk da Arce'nin çağrısıyla kitlesel olarak sokaklara çıktı. COB (Bolivya İşçi Sendikaları Merkezi) da eylem çağrısında bulunanlar arasındaydı.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Şimdi General Zúñiga ve eski Deniz Kuvvetleri Komutanı Juan Arnez başta olmak üzere tutuklananlar “silahlı ayaklanma” ve “terörizm" suçlamasıyla yargılanacaklar.&nbsp;</li></ul>Darbenin arkasında siyasal ve toplumsal desteğin olmaması, başarısızlığının da temel sebebiydi. 2019’daki darbenin arkasında ulusal denen paramiliter güçler, polis, ordu ve kilise bulunurken, kentli orta sınıflar başta olmak üzere gidişattan rahatsız olan kesimler de darbeye destek vermişti. ABD, İngiltere ve Brezilya elçiliklerinin doğrudan işbirliğini de eklemek gerek.&nbsp;Mevcut başkan Luis Arce ve eski başkan Evo Morales, 2000’li yıllarda yerli yanlısı sol bir parti olan MAS’dan (Sosyalizme Doğru Hareket) seçilmişlerdi. Zira özellikle ülkenin doğusundaki Santa Cruz’da kümelenen sağ muhalefet bir alternatif üretemiyordu.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Muhalefet, meşruiyetini Morales'in seçim sahtekarlığı yaptığı iddiasına dayandırıyordu. Bu iddiaların arkasında da Şubat 2016'da yapılan referandumla 2019'da aday olması engellenen Morales'in, bunun insan haklarına aykırı olduğuna yönelik garip Yüksek Adalet Divanı kararıyla referandumu geçersiz kılması vardı.</li></ul><img src="https://images.aposto.com/2024/6/1/1719852180715.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.68" width="550" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Eski general Juan José Zúñiga. Fotoğraf: Getty Bugün Zúñiga, Evo Morales’in adaylığına karşı çıkıp Luis Arce’yi desteklediğini, hatta onun bilgisi dahilinde hareket ettiğini söylese de 2019 darbecilerinin serbest bırakılmasını talep etmesi "demokrasiyi yerleştirme" çağrısıyla pek uyuşmuyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Arce, hem Morales’i hem muhalefeti darbeyi kışkırtmakla itham ederken Morales de başkanlık gücünü pekiştirmek için Arce’nin kendi kendisine darbe düzenlediğini iddia ediyor.</li></ul><a target="_blank" fr-original-style="" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;"></a><a target="_blank" fr-original-style="" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;"></a><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Belirsizlikler</h2>24 Haziran’da bir TV kanalında 2025 seçimlerinde Evo Morales’in aday olmasına karşı olduğunu belirten Zúñiga, “vatanın silahlı kolu” olarak Anayasa’ya uyulduğundan emin olmanın görevi olduğunu, böyle bir durumda Morales'i tutuklayacağını bildirdi.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">2006’dan 2019’a ülkenin başkanı olan Evo Morales, Anayasa değişikliğine göre yeniden aday olamayacakken adaylığını ilan etmiş ve seçildiğinde de bir saray darbesiyle devrilmişti. Senato ikinci başkanı Jeanine Áñez’in bir oldu bittiyle başkanlığa gelmesinden sonra toplumsal hareketlerin bastırılmasına karşı koyamayanlar seçime gitmek zorunda kalmıştı.&nbsp;</li></ul>Evo Morales’in sürgünlüğünde MAS’ın adayı, Morales döneminde ekonomi bakanlığını başarıyla yürüten, orta sınıftan gelme, siyasetçiden ziyade teknokrat olarak tanımlanabilecek Luis Arce oldu. Arce, yüzde 55 ile Morales’in de üzerinde oy alarak seçildi. 2019 siyasi krizinden sonra 2020 ekonomik krizi ile ortaya çıkan istikrarsızlığa son vermeye çalıştı. Morales’e göre toplumsal hareketlerle daha mesafeli olsa da 2022’de ülkedeki&nbsp;enflasyonun Latin Amerika’daki en düşük seviyede olması, popülaritesini güçlendirdi.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Aynı partiye üye iki siyasetçi arasında ideolojik bir ayrışmadan ziyade bir yönetişim farklılığı olduğu söylenebilir. Yoksa her ikisi de hem kıta ölçeğinde hem uluslararası düzeyde aynı çevrelerle ilişki sürdürüyor. O kadar ki Venezuela Devlet Başkanı Maduro, darbeye karşı çıkarken hem Luis Arce’ye hem de Evo Morales’e desteğini sundu.&nbsp;</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Her ikisi de özellikle yerli hareketin karşı çıktığı lityum gibi önemli madenler başta olmak üzere doğal kaynakların sömürülmesine dayanan ekstraktivist politikaları tüm protestolara rağmen sürdürdüler.</li></ul><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">MAS’ın bölünmesi</h2>Uzun süredir siyaset sahnesinden uzak olan ordunun girişimi, MAS (Sosyalizme Doğru Hareket) içindeki kardeş kavgasının yarattığı boşlukta cereyan etti. İkisi arasındaki gerilim, 2023 yılı boyunca Morales yanlısı milletvekillerinin İçişleri Bakanı Eduardo del Castillo'ya karşı muhalefetle ortak hareket etmesiyle yükseldi.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ayrıca koka yaprağının geleneksel üreticisi Bolivya, birkaç yıl içinde kokain üreticisine dönüştü. 5 Ocak'ta Avrupa pazarına yönelik bir uyuşturucu kaçakçılığı operasyonunda, tek seferde 520 milyon dolarlık uyuşturucuya el konuldu. Uyuşturucu kaçakçılığına karşı Mayıs 2023’te ülkenin merkezi Cochabamba’da özel güçler tarafından 28 üretim birimi ve 7 laboratuvar dağıtıldı. 2023 yılında toplam 33 ton kokain ele geçirildi ve 2020’den bu yana 1.800 üretim birimi dağıtıldı.&nbsp;</li></ul>Luis Arce, Morales taraftarlarının tutumu karşısında meclisteki çoğunluğunu kaybetti. Böylece MAS milletvekilleri arasındaki bölünme, meclisi de tıkanma noktasına getirdi ve siyasal krizi derinleştirdi.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ancak özellikle Santa Cruz bölgesinde bulunan sağcı muhalefet, ulusal ölçekte 20 yıldır bir iktidar alternatifi olarak beliremedi. Geleneksel olarak güvenlik güçlerine dayanarak iktidar olmaya alışkın sağın bir askerî darbe için de gereken desteği bulması güç gözüküyor.</li></ul>Ekim 2023’teki MAS kongresinde Evo Morales’in başkanlığa aday gösterilmesine karar verildi. Bu kongreye Başkan Luis Arce ve daha önce Morales'in bakanlığını da yapmış, mevcut başkan yardımcısı, yerli hareketinin önemli siması David Choquehuanca katılmadılar. Bir partiden ziyade farklı grupların seçim ittifakından oluşan MAS kongresinde toplumsal hareketlerin yeterince temsil edilmediğini iddia ettiler. Evo Morales de kongreye katılmayanların kendi kendini partiden ihraç etmiş olacağını savundu.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Luis Arce’yi destekleyenler, toplumsal örgütlenmelerde ciddi bir nüfuza sahip. Üstelik Aralık 2023’te Anayasa Mahkemesi, 2017 içtihadını bozarak, sınırsız başkanlık görevini yasakladı. Bu durumda Evo Morales’in adaylığı Anayasa’ya aykırı düşüyor. Ancak kendisi bu kararın geçersiz olduğu iddiasıyla adaylığının meşru olduğunu savunuyor.&nbsp;</li></ul>Bu, ilerleyen dönemde MAS’ın bölünmesiyle sınırlı olmayan, daha genel bir meşruiyet meselesini de gündeme getirebilir.

2022’de Bolivya Başkanı Luis Arce tarafından ordu komutanlığına atanan Juan José Zúñiga'nın 26 Haziran'daki birkaç saatlik darbe girişimi, ülkede köklü bir geleneğe dayanan toplumsal hareketlerin engeline takıldı. Bolivya'nın zengin siyasal tarihinden notlarla Morales ile Arce arasındaki kardeş kavgası ve çok bilinmeyenli darbe girişimini anlama rehberi.

Masis Kürkçügil