Akıllı şehir kavramı IBM&nbsp;tarafından <a fr-original-style="" href="https://www.ibm.com/blogs/cloud-computing/2017/02/17/smarter-cities-challenge-improvements/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bulunmuş</a>. 2008 küresel ekonomik krizinden sonra IBM, <a fr-original-style="" href="https://www.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/smarterplanet/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Smarter Planet Initiative&nbsp;</a>projesi kapsamında “akıllı şehirler” kavramını ortaya atıyor. 2009 yılından itibaren de akıllı şehir kavramı, çoğu IBM’in müşterisi olan devletler tarafından sıkça kullanılmaya başlıyor.Akıllı şehirler, veri ekonomisinin yükselmesiyle paralel olarak popülerleşiyor. Devletlerin şehirlerin altyapısındaki teknolojilerin verisine sahip olma ve ondan fayda yaratma isteğine çok iyi cevap veriyor. Zaten şu an başarılı olan akıllı şehir projelerine şöyle bir bakıldığında, büyük bir çoğunluğunun otoriter rejimler altında icra edildiğini görecekseniz. Şehirler akıllı oldukça ürettikleri veri artıyor, böylece devletler daha da akıllı olup kontrol güçlerini arttırıyor.Elbette, akıllı şehir kavramının bir sürü kökeni var. Fransalı mimar La Corbuiser’in 1930’larda ortaya attığı ville radieuse&nbsp;(parlak şehir) fikri, şehirlerin insan vücudunun şekli baz alarak, baş, omurga, eller ve bacakları oluşturacak sokak planlamasıyla düzenlenmesi gerektiğini savunuyordu. Bu fikir hiçbir zaman tam uygulanamadı. ABD'de&nbsp;şehirlerin güzelleşmesinin kamusal fayda sağlayacağı ve hayat kalitesini arttıracağı düşüncesine dayanan city beatiful (güzel şehir) fikri ortaya çıktı. Bu nedenle 20.yy başında ABD şehirlerinde parkların, meydanların ve “recreational spaces” dedikleri yeşil düzlüklerin arttığı görülür. Son zamanlarda ise 15-dakikalık şehir kavramı küresel ölçekte ilgi çekti. Okul, iş, alışveriş ve parkların 15 dakikalık yürüme veya bisiklet mesafesinde olması gerektiği kentsel planlama yaklaşımı Paris, Madrid, Milan, Ottawa ve Seattle’da uygulanmaya çalışıyor.&nbsp;Aslında her jenerasyon kendi kentsel hayalini yaratıyor. Akıllı şehirler de içinde bulunduğumuz Kırılım Çağı’nın bir getirisi. Her şeyin verileştirilerek kontrol edilebildiği o postmodern hayalin bir çıktısı. Projeler işte tam da bu yüzden başarısızlığa uğruyor.İki örnek üzerinde duracağız. İlki Toronto’nun&nbsp;Sidewalk Lab ile yürüttüğü Quayside&nbsp;projesinin iptal edilmesi. İkincisi de Kenya’nın Konza&nbsp;City projesinin bekleneni gerçekleştiremeyerek yatırım eksiği ile rafa kalkması.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Toronto ile başlayalım.&nbsp;</h3>Kanada’nın öncü emlak projesi Waterfront Toronto, Ekim 2017’de Alphabet’in kentsel inovasyon şirketi Sidewalk Labs ile Toronto’nun göl kenarı mahallesi Quayside’ı&nbsp;akıllı mahalle hâline getirmek için anlaştıklarını açıkladı.Yaklaşık 80 km²’lik devasa bir alanda 5 bin insanlık bir mahalle olması planlanan Quayside&nbsp;projesinin GSYİH'si yüksek olan diğer ülkelerin şehirleri için yeni bir kavramsal model oluşturması bekleniyordu. Çin’deki (Wuhan) ve Birleşik Arap Emirlikleri'ndeki (Masdar City) sensörlerle kaplı akıllı şehirlerin demokratik ülkelerde de gerçek olabileceğini kanıtlayacaktı.Sidewalks’ın son model teknolojilerle kent hayatını “optimize” eden çözümleri, şehir deneyimini iyileştirecekti. Robot taksiler, ısıtmalı kaldırımlar, otonom çöp toplatıcılar ve parktaki banktan yaya yoluna kadar her şeyin verisini toplayabilen dijital katmanlar fikri, tekno-optimistler&nbsp;için bir rüya demekti.Fakat Quayside&nbsp;projesi ilk günlerinden itibaren Torontoluların büyük tepkisi ile karşılaştı. Projenin başlamasından bir sene sonra, Ekim 2018’de danışmanlarından biri olan Dr. Ann Cavoukian’ın istifa etmesi, ve <a fr-original-style="" href="https://betakit.com/ann-cavoukian-still-has-problems-with-sidewalk-labs-approach-to-data-with-quayside/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">neden olarak</a> veri gizliliği konusunda Sidewalk ile “taban tabana” zıt olduğunu söylemesi projenin geleceğini belirsizliğe sürükledi.<img src="https://images.aposto.com/2023/0/2/1673344820614.png" width="550" height="277" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.99" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Aslında Torontolular, Dr. Cavoukian ile aynı nedenlerden dolayı Quayside&nbsp;projesine <a fr-original-style="" href="https://www.technologyreview.com/2022/06/29/1054005/toronto-kill-the-smart-city/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">ısınamadılar</a>. Kanada’da özel şirketlerin kamusal alanları kontrol etmesi ve kontrolsüz bir şekilde veri toplamasına karşı ABD'ye oranla daha büyük bir antipati var. Bunun bir sebebi Kanada’nın sosyal haklar konusunda daha köklü bir geçmişe sahip olması, diğer bir sebebi de Kanada’nın yapay zeka etiği alanında son derece dikkatli ve detaycı olması.Öyle ki Kanada’nın Quayside&nbsp;projesinin onaylanmasından 10 gün sonra yürürlüğe soktuğu yapay zeka etiği beyannamesi “The Montreal Declaration for a Responsible Development of Artificial Intelligence”&nbsp;verinin nasıl toplandığı, kullanıldığı ve satıldığının transparan bir şekilde kullanıcı ile paylaşılması gereğini şart koşuyor.<img src="https://images.aposto.com/2023/0/2/1673344820980.png" width="550" height="312" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.76" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bütün bunlardan sonra Sidewalk Labs Direktörü Daniel Doctoroff, pandeminin başlarında, pandemiyi neden göstererek $900 milyonluk Quayside&nbsp;projesine devam etmeyeceklerini <a fr-original-style="" href="https://medium.com/sidewalk-talk/why-were-no-longer-pursuing-the-quayside-project-and-what-s-next-for-sidewalk-labs-9a61de3fee3a" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">açıklıyor</a>.Pandemi sürecinde Waterfront Toronto yeni bir vizyon ve paydaş arıyor. Geçen haftalarda Quayside 2.0 projesinin detayları açıklandı. Quayside’ı son model akıllı bir şehir yapmaktansa bol yeşillikli, (sensörsüz) yaya yollu tatlı bir mahalleye çevirmeye karar verdiklerini açıklayan Waterfront Toronto’nun bu kararı son yıllarda teknolojiye olan yaklaşımın bir izdüşümü olarak değerlendirilebilir.Steve Jobs’un iPhone’u tanıttığı 2007-2016 yılları arası dönemi bir tekno-optimizm dönemi olarak tanımlarsak, 2016 sonrasında teknolojinin zararlarını yavaş yavaş farkında vardığımız ve “kontrol edilmesinin” önemini anladığımız teknoloji şüpheciliği dönemi olabilir. Quayside&nbsp;projesi de bu devir değişimlerinin mükemmel bir örneği olarak değerlendirilebilir.Gelelim diğer örneğe, Kenya’nın Konza City projesi.IBM’in akıllı şehirler kavramını ortaya atmasından bir sene sonra 2008 yılında, çölün ortasında “Silicon Savannah”&nbsp;diye tabir edilen Konza City projesi başlıyor. Afrika’nın en planlı şehri olacağı iddia edilen Konza City kıtanın ilk akıllı şehir kurma teşebbüsü. Daha sonra, Nijerya Eko Atlantic City, Ghana Hope City, Ruanda Kigali Innovation City ve Senegal&nbsp;Akon City ile Kenya’nın vizyonunu takip etti.Konza City projesi ilk başladığında, 100 bin kişiye iş imkânı sağlaması ve Kenya ekonomisinde yılda 1 milyar dolar gelir getirmesi bekleniyordu. İlk etapta projeyle 150 tane uluslarası şirketin ilgilendiği biliniyor. Bu şirketlerin aralarında Hindistan'dan Shapoorji Pallonji Grubu, Samsung, Research In Motion, Google, Craft Silicon ve Telemax Technology Corporation gibi alanında öncü kurumlar da bulunuyor.Fakat bir süre sonra evdeki hesabın çarşıya uymayacağı ve&nbsp;Konza City’nin hayallerinin gerçekleşmeyeceği belli oluyor. Kenyalı ekonomist Kwame Owino'ya göre başarısızlığın temel nedeni, planlamadaki büyük açıklar. Kenyalı gazeteci Parselelo Kantai ise sorunun McKinsey ve IBM gibi uluslarası şirketlerin Afrika kıtasına yukarıdan inme “vizyonlar” satarak kâr elde etmeye çalışmaları ama altını dolduramamaları olduğunu söylüyor. Kenyalı Alecis Teyie’ye göre ise küresel danışmanlık şirketlerinin “strateji” ve “vizyon” kisvesi altında uzun planlama dökümanları sattığını ama asıl uygulama evresi ile katiyen ilgilenmediklerini söylüyor. Afrika’da da McKinsey’in strateji dokümanında yazanı harfi harfine uygulayacak altyapı olmadığı için Konza&nbsp;projesinin başarısız olduğunu anlatıyor.Yani&nbsp;Konza City’nin&nbsp;başarısızlık nedeni Quayside&nbsp;ile oldukça benzer. İki tamamen farklı coğrafya, kültür ve ekonominin ürünü olsa da Quayside&nbsp;ve Konza City örneklerinin birbirinden öğreneceği çok şey var.İlk olarak, <a fr-original-style="" href="https://www.technologyrecord.com/Article/microsoft-is-securing-the-future-of-smart-cities-126094" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bir şehri akıllı yapmak</a> ile sıfırdan akıllı şehir kurmak birbirinden farklılar. Bir şehri akıllı yapmak, o şehrin teknolojilerinden, girişimlerinden ve altyapılarından yararlanarak optimize dijital çözümler sunmak demek. Bence buna iyi bir örnek İstanbul’daki elektrikli scooter&nbsp;atılımı olabilir.Fakat akıllı bir şehri sıfırdan kurmak, genelde o şehri iyi tanımayan uluslararası kurumların büyük vizyonlarına ve iddialı beklentilerine ortak olmak demek. Quayside’ın&nbsp;Sidewalk Labs ile ortaklığı yürümediği gibi sonunda Konza City’de&nbsp;McKinsey ile yolları ayırıyor. Yani şu ana kadarki akıllı şehir projelerinden çıkarılacak bir ders varsa o da; şehirleri yerel bilgi ve deneyimle akıllılaştıralım. Şehirler biraz da analog ve dağınık güzel.

Kırılım Çağı

Akıllı Şehir Projeleri Neden Başarısız Oluyor?

Doğduğun bina, kan bağı olan ailen, çocukluk fotoğraflarınla dolu albümlerin dizildiği raflar, elmaların turta olmak için beklediği tezgâh, birer sayfası okunmuş kitapların üst üste yığıldığı komidin, alfabetik sıraya göre kategorize edilmiş kütüphanen, hengâme içinde aradığını bulduğun çekmeceler mi ev? Yoksa diş fırçanı ceplerinden birine yerleştirip fermuarını kapadığın çanta, bir ülkeden diğerine birlikte hareket edilen insanlar kümesi, soluklanmak için durduğunda beyninde tezahür eden kaygılar mı?&nbsp;Anımsamalar mı acaba ev, çevrende kalabalıklar varken anımsadıkların, aradıkların, özlediklerin mi? Geri dönülen bir yer mi, mütemadiyen sana eşlik edenler mi? Seçtiğin mi, maruz kaldığın mı ev? Yazlık, kışlık, baharlık, ülkelik mi? Peki ya ilk kez gittiğin yer, evin olabilir mi? Bristol mesela, evim olabilir mi?<img src="https://images.aposto.com/2022/4/6/1651922282196.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.75" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bristol sakinleri<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom-style: none; clear: both; -webkit-user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;"><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yarı açık kadife perdeler ardında muhtelif hayatlar</h2>Birleşik Krallık’a taşınmamın beşinci yılında bir megapolde, hâlâ Londra’dayım. Bunun yarısını çevremde "Hafta sonu atlayıp bir yere gitsek mi?" önerisinde bulunanlara "Bristol," diyerek; Bristol tren biletlerine bakıp çeşitli nedenlerle erteleyerek; "Acaba taşınsam mı?"&nbsp;düşüncelerine kapılıp ev, oda, devre mülk ilanlarına bakarak; her Portishead veya Massive Attack çaldığında doğum yerleri olan Bristol’ü anarak; Banksy’nin dünya markası olmasında katkısı olmuş bu kenti merak ederek; "Bir gün Bristol’e gittiğimde Waterfront’ta caz dinleyeceğim; Southville mural'larını keşfedeceğim; OOwe’da vegan burger yiyeceğim; Stokes Croft’ta punk konseri şart!" listeleri yaparak geçirdim. Ve sonunda, Bristol’deyim!İlk duygum: tanıdık. Buraya daha önce gelmişim, yaşamışım, birbirimizin çocukluğunu, ergenliğini görmüş arkadaşlarız sanki. Birleşik Krallık'ın şehirlerine özgü içine, avluya kapalılık; loşluk; üzerine bol ünlemle "Reklam bırakmayın!" notlarının yazıldığı posta kutuları ve demir sürgülü kapılar arkasına gizlenmişlik yok. İki sokağı kesiştiren kaldırımların önü açık, sandalyeler atılmış, Paris’e aşina olanların bildiği terasta oturma kültürü baki.&nbsp;Trafiğe kapanmış hemen her sokağı abluka altına almış piknik masalarında sıkışarak pint’larını yudumluyor mahalleliler. Beton, tuğla, ferforje balkonlarda aroması burna dolan orkide desenli çay kupaları, bir ısırık alınmış sandviçler, devrilmiş içki şişeleri göze çarpıyor.Şehrin kuzeyinde Clifton-Montpelier arasında sokakları zikzak çizerek yürüyorum. Yerden beş metre tavana uzanan, sokak ve içerdeki hayatı birleştiren pencereler bir sahne görevi görüyor âdeta. Yarı açılmış perdeler arkasında devam etmekte piyes. "Koi balığı yüzen sabahlık," "Şarabı içmiş masa," "Son kalan badem,"&nbsp;ve&nbsp;"Eşini kaybetmiş çorap," yazdığımız hikâyelerden bazıları. Bahçedeki ahşap banklar 180 derece dönüp eve ve yaşama bakmalı; biz oturup izlemeliyiz hayatın tiyatrosunu diye düşünüyorum. “Güneşli limanın saksafon sesi,” “Giden şeylerin kısa tarihi,” “İki kadın ve bir tüylü kedi,” diyerek anlatmaya devam ediyor suflör olmuş ve olacak arasındaki mizansenleri.<img src="https://images.aposto.com/2022/4/6/1651925159065.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.75" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bristol'ün ışığı içeri alan evleri<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom-style: none; clear: both; -webkit-user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;"><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Binalarda tarihin izini okumak</h2>Bristol’ün zengin ama bir o kadar memleketlisinin içine dert bir geçmişi var. Bu tarihi dünyanın çok az şehrinde gördüğüm kadar çeşitli, hatta birbirinden alakasız mimarisinde okumak mümkün. On beşinci yüzyıl ortasında önce kanun kaçaklarını yerleştirmek için kullanılmış, ardından yıkılmış olan Bristol Kalesi, onuncu yüzyılda şehri korumak için inşa ediliyor; yıkılan kale önündeki alan uzun yıllar tacirlerin alım satım yaptığı bir merkez oluyor. Bristol’de hissettiğim "Kim olursan ol gel," kapsayıcılığının sebebi belki de bu.&nbsp;1485-1603 yılları arasında İngiltere Krallığını idare eden Galler kökenli Tudor Hanedanları’nın limanda ticaret yaparken uyumak ve yiyip içmek amacıyla inşa ettirdiği Ashton Court, Red Lodge gibi kâşaneler bugün hâlâ yerli yerinde. Ardından Bristol için karanlık olarak değerlendirilen çoğunlukla köle ticaretiyle zengin olanların şehrin çehresini değiştirdiği Stuart (İngiliz Barok) ve Georgian (Gürcü mimari) tarzında köşklerin yerleştirildiği bir süre yaşanıyor. Bizim bugün Clifton ve Gotham bölgelerinde sıklıkla gördüğümüz, on dokuzuncu yüzyıl bitişik nizam İngiliz mimarisi Regency ve on sekizinci yüzyılın üçgen kubbeli Victorian binaları.&nbsp;Beni en şaşırtan, bu kıtada karşıma çıkmayan ABD’nin Louisiana, Mississippi bölgesine özgü Fransız ve İspanyol kolonyal stilinden ilham alarak yapılmış creole mimarinin örnekleri. Üzerinde adım attığım kaldırımın üç beş asır öncesine açılan bir portal hayal ediyorum. Geminin yanaştığı limandan zincirlerle mi çıkarıldım, Hannah More'la birlikte köleliğe son vermek için savaş verenlerden biri miydim? Hiçbir paralel evrende köle taciri olduğum gerçeğini kabul edemiyorum.<img src="https://images.aposto.com/2022/4/6/1651921838931.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.75" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bristol evleri<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom-style: none; clear: both; -webkit-user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;"><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Memleketim: Bristol</h2>Bristol misafirperver, yardım sever, umursamaz ve canlı. Limanda derme çatma kurulmuş baterinin ritmine eşlik eden, elinde şarap bardaklarıyla dans edenlerle karşılıyor ilk gelenleri. Yaşsız, yargısız, hür.&nbsp;Bugünün Bristol’ü, Clifton kasabasında Victorian evin ikinci katındaki terasımda okuduğum Zadie Smith kitabı; Stokes Croft’ta tesadüfen girdiğim barda 1980’lere ışınlandığım ter içinde bir punk konseri; The Canteen’de buleador’a eşlik eden katarsis; Spikes Island’ın yetmiş stüdyosundan birinde kendime yer edindiğim, şehrin pek çok noktasında dağıtılan zine’ımı komşularımdan biriyle illüstre ettiğim saatler; martı seslerinin rabarbasında gezindiğim, Clevedon veya Ogmore sahilinde güneşin batışını izlediğim hafta sonları; Southville’de şans eseri sonlandığım partide tanıştığım insanların imgelemleriyle birlikte yaşıyor.&nbsp;Megapolleri, içinde hissizleştiğim, yalnızlaştığım grotesk şehirleri terk ettiğim bir ütopyada, Bristol’deyim şimdi. Geçirdiğim üç gün veya önümdeki üç yıl, burası evim.&nbsp;Seçilmiş memleketim.

Waterfront ile ilgili hikayeler